Fauna naszych łowisk

Kuropatwa zwyczajna

Kuropatwa zwyczajna, kuropatwa (Perdix perdix) – gatunek dużego, osiadłego ptaka z rodziny kurowatych (Phasianidae). Zamieszkuje niemal całą Europę oraz Azję Środkową. W górach może osiągać 2500 m n.p.m. (w Tatrach do 1700 m n.p.m.). Wprowadzona przez człowieka do Ameryki Północnej. Populacja podlega znacznym wahaniom, liczebność ptaków zależy od ostrości zimy oraz pogody w czerwcu i lipcu, gdy wykluwają się pisklęta, które są bardzo wrażliwe na przemoknięcie i wychłodzenie.

W Polsce nieliczny ptak lęgowy, głównie na niżu; lokalnie bywa średnio liczny.

Cechy gatunku

Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy. Głowa i kark oliwkowoszare, policzki rude. Wierzch ciała szarobrunatny ze słabo zaznaczonymi rdzawymi i czarnymi poprzecznymi pręgami. Na barkach i skrzydłach niewielkie podłużne białe plamy. Spód i boki ciała szare z delikatnym, falistym rysunkiem, na bokach pionowe, szerokie rdzawe pręgi. Na białym brzuchu rdzawa plama w kształcie podkowy (u samic mniej wyraźna, często niekompletna). Sterówki rdzawobrązowe, lecz środkowa para szarobrunatna. Lotki płowe z ciemnorudymi plamami. Za okiem naga, pokryta brodawkami skóra, szczególnie rzucająca się w oczy w okresie godowym.

Wymiary średnie

• Długość ciała ok. 29–35 cm

• Rozpiętość skrzydeł 52–57 cm

• Masa ok. 350–450 g.

Biotop

Pola z zadrzewieniami lub zakrzewionymi miedzami.

Gniazdo

Na ziemi, dobrze ukryte między roślinami. Podczas wysiadywania w przypadku niebezpieczeństwa kuropatwa zrywa się dopiero w ostatniej chwili.

Jaja

Wyprowadza jeden lęg w roku. W kwietniu lub maju składa 10 do 20 (bardzo rzadko do 24) jaj. Zdarza się, że po stracie lęgu wyprowadzany jest drugi (najpóźniej w sierpniu).

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres 23–25 dni przez obydwoje rodziców.

Najdłużej żyjąca kuropatwa, której wiek oznaczył człowiek, miała 5 lat (to jeden z krócej żyjących polskich ptaków).

Pożywienie

Pokarm roślinny, latem uzupełniany przez owady. Bezkręgowce stanowią podstawę diety piskląt.

Ochrona

Obecnie w Polsce na liście zwierząt łownych. Okres polowań na kuropatwę trwa od 11 września do 21 października, a w drodze odłowu – do 15 stycznia.

Bażant - kogut

Bażant

Bażant zwyczajny, bażant szlachetny, bażant łowny, bażant kolchijski, bażant, bażant pospolity, bażant obrożny, bażant właściwy (Phasianus colchicus) – gatunek średniej wielkości, zasadniczo osiadłego (choć samce mogą koczować) ptaka z rodziny kurowatych (Phasianidae).

Występowanie

Pierwotnie nie zamieszkiwał Europy poza deltą Wołgi. Był to ptak azjatycki zamieszkujący Kaukaz i Zakaukazie oraz pas od Iranu po Mandżurię, Chiny i północną część Półwyspu Indochińskiego. Introdukowany w całej Europie, Ameryce Północnej, Japonii, na Hawajach i w Nowej Zelandii. Nie odbywa wędrówek. Spotkać go można na całym obszarze niżowym kraju, choć występuje nierównomiernie, rzadko w północnych regionach. Jest nielicznym, miejscami średnio licznym, ptakiem lęgowym. W Polsce aklimatyzowano różne podgatunki, stąd rozmaitość występujących u nas ptaków. Pierwsze bażanty znalazły się w polskiej awifaunie w XVI wieku. Populacje podtrzymuje wsiedlanie ptaków przez myśliwych dla celów łowieckich. Zimują u nas, ale nie są to ptaki wytrzymałe na bardzo niekorzystne warunki klimatyczne i dość często mogą ginąć w okresach większych mrozów i śniegów, zwiększa się wtedy udział bażantów introdukowanych przez człowieka. Azja Środkowa i Południowo-Wschodnia była miejscem w którym dawniej dochodziło do powstawania i rozprzestrzeniania się różnych gatunków bażantowatych. Za rozprzestrzenienie tego ptaka na zachód był odpowiedzialny człowiek, który w czasach Starożytnej Grecji i Rzymu (3 300 lat temu) wprowadził go na tereny basenu Morza Śródziemnego, we Włoszech, Francji i Niemczech. Pod koniec średniowiecza doszło do kolejnej fali sztucznego wprowadzania. Wtedy to bażanty zaaklimatyzowały się w całej umiarkowanej strefie Europy, a także w Ameryce Północnej. Np. w Czechach znano go już w XI wieku. Antropogeniczna introdukcja powiodła się też w Japonii, Nowej Zelandii i na Hawajach. O tak dużym sukcesie zasiedlania i umiejętności przystosowania do nowych obszarów zadecydowała duża różnorodność warunków jakie panują na pierwotnych terenach zasięgu. Jest to zarazem jedyny kurak, który sztucznie odchowywany adaptuje się bez problemów do środowiska naturalnego.

Cechy gatunku

To jeden z największych polnych grzebiących ptaków Europy (zaraz po głuszcu). Podobnie jak inne bażantowate ma charakterystycznie potężne nogi (dłuższe niż u kuropatwy), które pozwalają na szybkie i wytrwałe poruszanie się po ziemi. Występują tam ostrogi, a stopy zakończone są trzema palcami. Pazury są silne, ale tępo zakończone, w przeciwieństwie do ptaków drapieżnych. Służą bowiem do rozgrzebywania gleby i przyziemnej roślinności. Dziób ma specyficzny kształt – dość potężny, na zewnątrz lekko wypukły, a koniec górnej szczęki zachodzi nieco na dolną. Umożliwia to chwytanie i uśmiercanie ofiar. Samce są znacznie większe od samic z dłuższym, ostro zakończonym ogonem (do 50 cm) i kolorową szatą godową – najczęściej zielona głowa z metalicznym połyskiem i dwoma małymi czubkami, wokół oczu naga czerwona skóra o kształcie płatków, na szyi biała obroża o różnej szerokości. Rdzawo złote plecy z fioletowym połyskiem, pióra zakończone jasno. Pstre barki z łuskowym rysunkiem, przód brązowoczarny z połyskiem, pióra szaro zakończone. Brzuch czarny. Ogon żółtobrunatny, długi z czarnym pręgowaniem, znacznie wydłużony. Samica mniejsza, o barwach ochronnych – wierzch popielato-rudy o nieregularnym, poprzecznym jasno-ciemnym prążkowaniu, spód jaśniejszy, nieomal pozbawiony plam. Stosunkowo często występują osobniki ciemniejsze z przewagą barwy zielonej, fioletowej lub brunatnej. Młode ptaki wyglądają podobnie do dorosłej samicy, ale mają od niej krótszy ogon. Wielkością dorównuje kurze domowej. Podobnie jak ona, to ptak towarzyski, tworzy małe grupy.

Wiek koguta poznaje się po ostrodze, która służy w czasie walk z innymi samcami. Na niej od 2 roku życia dochodzi jeden pierścień, aż do końca życia, zatem liczba przeżytych lat jest o jeden większa niż liczba pierścieni. Najstarszy bażant, którego zaobserwowano, miał 27 lat. Tak dokładne oznaczenie wieku osobnika jest rzadką możliwością w przypadku innych ptaków.

Wymiary średnie

• Długość ciała ok. 68-80 cm, kogut ok. 85-95 cm łącznie z ogonem
• Rozpiętość skrzydeł 68-85 cm
• Masa ciała samca do 1,5 kg, samicy do 1 kg
•  

Biotop

Zdolności adaptacyjne sprawiły, że bażant jest najliczniejszym dużym ptakiem w Europie Środkowej występującym na otwartych przestrzeniach. Zasiedla otwarte tereny o licznych śródpolnych krzewach, skraje pól, szuwarów, świetlistych lasów, śródpolne gaje, uprawne pola z zakrzewionymi miedzami i ugorami oraz nadrzeczne zarośla blisko wody – stawy, mokradła i rzeki. W okresie lęgowym odbywa tam toki i szuka pokarmu. Preferuje obszary, gdzie może skorzystać z kryjówek i zostać bezpiecznie na noc. Zimą wybiera siedliska bogatsze w kryjówki i chroniące przed wiatrem i wysokim śniegiem. Mogą to być pasy trzcin i doliny rzek, gdzie spotyka się często wtedy duże stada bażantów. Te występują niekiedy blisko zabudowań ludzkich, gdzie mają zapewniony pokarm i tępią szkodniki na korzyść człowieka. Noce spędzają na większych gałęziach drzew i w krzewach na które wzlatują wieczorami.

Okres lęgowy

Wiosną zimowe grupy rozpadają się. Koguty oznaczają swe terytorium głośnym i przenikliwym okrzykiem „guu-gok” go-gok” po którym następuje kłapanie skrzydłami. Znajdującym się w jego rewirze samicom imponuje prezentami z pokarmu i postawą. Koguty mogą prowadzić walki ze sobą, ale nie są one zwykle krwawe. Mają kilka partnerek i tylko wyjątkowo tworzą pary monogamiczne.

Gniazdo

To dołek w ziemi, pod osłoną traw lub gałęzi często w zbiorowiskach krzewiastych – niewielkie zagłębienie skąpo wyścielone puchem i trawą.

Jaja

Jeden lęg w roku. Oliwkowoszare jaja w liczbie 10 do 12 (wyjątkowo do 18) w jednym gnieździe. W wyjątkowych sytuacjach (zniszczenie gniazda przez drapieżniki) kura niesie jaja po raz drugi, a czasem trzeci. W warunkach wolierowych jedna kura znosi do 60 jaj. Okres nieśności od połowy kwietnia do lipca.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane przez okres 24-28 dni, wyłącznie przez samicę, która potem sama wodzi pisklęta. Młode, zagniazdowniki, już po paru godzinach od wyklucia same się poruszają, a podlatywać mogą w wieku 12 dni. Potrafią wyszukiwać i zbierać pożywienie. Kura opiekuje się nimi jednak jeszcze przez 2 miesiące.

Wartość reprodukcyjna

O wartości reprodukcyjnej ptaków decyduje częstotliwość krycia i wartość biologiczna jaj. Pod koniec sezonu reprodukcyjnego obserwuje się inwolucję jąder i zanikanie procesu spermatogenezy. Masa jaj od jednej nioski w jednym sezonie wynosi 1,2–1,6 kg. Użytkowanie bażantów w chowie zamkniętym może trwać kilka lat. Kury jednoroczne znoszą więcej jaj, starsze mniej, lecz o lepszej wartości biologicznej. W indywidualnej ocenie nioski bierze się pod uwagę następujące cechy: datę zniesienia pierwszego i ostatniego jaja, liczbę zniesionych jaj, masę jaj w 3 i 8 tygodniu nieśności, liczbę i długość serii oraz przerw w nieśności i wyniki wylęgowości. Nieśność bażantów w szczytowym okresie może wynosić nawet 80%.

Pożywienie

Pokarm roślinny – zimą i po zbiorach zbóż latem nasiona i owoce leśne bylin oraz roślin drzewiastych, oprócz tego zielone roślin, korzonki, jagody i ziarno chwastów i zbóż. Latem dieta wzbogacona jest o duże ilości owadów, w tym stonkę ziemniaczaną oraz mrówki (i ich jaja),muchy, poza tym dżdżownice, ślimaki. Czasem mogą być to nawet żaby, jaszczurki, gryzonie, małe ryby i padlina. Podobnie jak u innych ptaków grzebiących młode żywią się przede wszystkim pożywieniem zwierzęcym. Pokarmu szukają na ziemi – chodzą lub podbiegają w razie potrzeby. Rozgrzebują też glebę pazurami i dziobem wybierają pokarm. Jego skład zależy od możliwości danego siedliska i pory roku.

Kruk zwyczajny

(Corvus corax) – gatunek dużego osiadłego ptaka z rodziny krukowatych(Corvidae). Występuje na półkuli północnej, jest najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem spośród wszystkich krukowatych. Obecnie wyróżnia się dziesięćpodgatunków, wykazujących niewielkie odmienności w morfologii – pomimo iż niedawne badania wykazały znaczne różnice genetyczne wśród populacji z różnych regionów. W Polsce nieliczny ptak lęgowy (lokalnie może być średnio liczny).

To jeden z dwóch największych krukowatych, obok kruka grubodziobego, i prawdopodobnie najcięższy ptak z rzędu wróblowych; dojrzały kruk mierzy od 56 do 69 cm, a udokumentowana masa ciała wynosi od 0,69 do 1,63 kg. Kruki dożywają zwykle około 10-15 lat na wolności (według danych opartych na obrączkowaniu), jednak rejestrowano także osobniki w wieku ponad 40 lat. Znany jest przypadek kruka z londyńskiej twierdzy Tower, który na zamku dożył 44 lat. W różnych legendach i podaniach długowieczność kruków jest często na wyrost podwyższana – niektórzy uważali, że miały żyć nawet 3 razy dłużej niż człowiek. Młode ptaki mogą podróżować w gromadach, jednak później tworzą pary na całe życie i razem bronią swojego terytorium.

Kruk koegzystuje z ludźmi od tysięcy lat, na niektórych obszarach rozmnożył się tak bardzo, że uważa się go za szkodnika. Zawdzięcza to swojej wszystkożernej diecie. Kruki są także wszechstronne w znajdowaniu źródeł pożywienia. Jedzą padlinę, owady i odpady spożywcze, a także ziarna zbóż, jagody, owoce.

Cechy gatunku

Największy z krukowatych, wielkości jastrzębia, znacznie większy i masywniejszy od wrony i gawrona, co widać w locie po dużej głowie z mocnym dziobem. Rozpiętością skrzydeł dorównuje myszołowowi, ale ma inną sylwetkę, smukłą głowę i długi ogon. Najinteligentniejszy z ptaków występujących na świecie^.

Obie płcie ubarwione jednakowo i tej samej wielkości. Upierzenie czarne z metalicznym połyskiem. Młode ptaki nie mają purpurowego połysku na głowie i grzbiecie. Duży, masywny, mocny czarny dziób ma pod spodem „brodę” utworzoną z dłuższych piór. Głowa duża, na podgardlu charakterystycznie nastroszone pióra. Długi, klinowaty ogon. Nogi są czarne. Podobnie jak inne krukowate, poza okresem lęgowym żyją w stadach w których panuje określona hierarchia. Jednak, często w niej awansują. Np. samica znajdująca się na samym jej dole, po związaniu się z samcem z jej szczytu, automatycznie awansuje, co wiąże się z tym, że osobniki które niegdyś stały od niej wyżej m.in. ustępują jej miejsca przy padlinie, czego nie robiły wcześniej. W przypadku awansu tylko jednego z partnerów, w przeciwieństwie do kawek, kruk nie musi zmieniać partnera na osobnika z tą samą pozycją co on, gdyż dotychczasowy partner przesuwa się w hierarchii grupy razem z nim.

Zachowanie

Świetnie i szybko lata, w czasie toków wykonuje akrobacje powietrzne. Często szybuje i unosi się na wznoszących prądach powietrza. W locie silne uderzenia długich skrzydeł wydają charakterystyczne, świszczące dźwięki. Dobrze widać wtedy klinowato zakończony długi ogon, który różni się od podobnie ubarwionej wrony czarnej i gawrona. W przeciwieństwie do tych dwóch gatunków, które w terenie otwartych przy źródłach pokarmu pojawiają się zwykle w dużych liczbach, kruki występują zawsze parami lub w rodzinnych grupach. Bardzo rzadko ptak ten tworzy większe zgrupowania i głównie gdy na danym terenie znajduje się dużo żywności. Gdy skończy się okres lęgowy osobniki młodociane łączą się w małe stadka i wędrują po okolicy. Wędrówki nie przekraczają jednak 200 km. Zimą osobniki zbierają się na noclegowiskach.
Jako ptaki terytorialne kruki zaciekle bronią swojego rewiru i odganiają z niego inne ptaki drapieżne. Nie wahają się czasem zaatakować nawet orła.

Głos

Charakterystyczne dźwięczne, głębokie, gardłowe i daleko słyszalne krakanie – krótkie „krr” lub „kruk kruk karrk” ułatwia rozpoznania kruka w środowisku naturalnym. W locie wydaje głębokie „grog”. Stwierdzono, że kruki nadają sobie nawzajem imiona i mogą się wołać za ich pomocą.
Przynależy do podrzędu śpiewających Passeres, jednak nie decydują o tym walory głosowe, a budowa ciała, tryb życia i przede wszystkim ulokowanie mięśni głosowych w pobliżu błon wibracyjnych.

Wymiary średnie

• długość ciała ok. 65–67 cm
• rozpiętość skrzydeł ok. 120–150 cm

Masa ciała

ok. 1000–1500 g

Należy do największych wróblowych (Passeriformes) występujących w wyższych szerokościach geograficznych.

Biotyp

Pierwotnie zasiedlał tylko duże i odludne lasy, rozległe, nisko położone regiony. Obecnie zajmuje obrzeża dużych kompleksów leśnych liściastych i iglastych, gdzie starodrzew przeplata się z bujnymi łąkami, zadrzewienia śródpolnymi, w pobliżu rzek i zbiorników wodnych, pól poprzecinanych kępami wysokich drzew, poręb, skalistych wybrzeży i zboczy. Zamieszkuje prawie wszystkie typy krajobrazu, również w górach (w Alpach spotyka się go do wys. 2400 m), na północy bezdrzewną tundrę, a na południu krzaczaste stepy i tereny podobne do pustyń, choć nie ma go w lasach deszczowych. Coraz bardziej zbliża się do osad ludzkich i na obrzeża miast. Należy pamiętać, że dawniej na ulicach w miastach dość często szukał resztek pokarmu. Jednak w XVII wieku zaczął panować pogląd, że jest „ptakiem nieczystym”, który obdarzony jest nadprzyrodzoną mocą. To spowodowało masowe tępienie tego gatunku, co zmusiło go do przeniesienia się w bardziej odludne okolice. Kruki próbowały kolonizować podmiejskie parki, jednak warunki zwykle nie były dla nich odpowiednie.

Aktywne prześladowanie i ograniczenie powierzchni zbiorowisk leśnych, gdzie zakłada gniazda, powoduje, że w krajach uprzemysłowionych i wysoko rozwiniętych rolniczo gnieździ się wyspowo. Polepszenie tam warunków higienicznych (mniej odpadków na ulicach) wpływa na zmniejszenie ilości pokarmu, a więc i na liczebność lokalnych populacji. Gdy na terenach lęgowych obowiązuje ochrona kruka prowadzi to zwykle do zwiększenia jego liczebności. To powoduje, że ptaki wracają ze swych tymczasowych przytułków na pierwotne tereny występowania, w tym też na tereny uprawne. W Europie populacje bardzo wyraźnie zwiększyły się. W ostatnich dekadach dochodzi do jego szybkiego rozprzestrzeniania się – badacze określili tę szybkość ekspansji kruka na 8 km w ciągu roku.

Okres lęgowy

Trwa od końca lutego do kwietnia.

Toki

W trakcie lotów godowych ptaki wykonują powietrzne akrobacje rzucając się w dół i szybując nad lasem lotem żaglowym jak ptaki drapieżne. Pary zwykle co roku wybierają to samo miejsce na gniazdo. Na swym terytorium pozostają przez cały czas. Sygnałem gotowości do kopulacji samicy jest lekkie ugięcie nóg, opuszczenie skrzydeł, potrząsanie i drżenie nieznacznie uniesionego ogona. Tworzone pary są monogamiczne. Ptaki dochowują sobie wierności prawdopodobnie do końca życia.

Gniazdo

Na wierzchołku wysokiego drzewa, najczęściej iglastego, np. świerka lub sosny o gęstej koronie, a w górach na półce skalnej. Rzadziej gnieździ się na liściastych drzewach. W niektórych regionach Polski (Wielkopolska, Mazowsze) gniazduje na słupach trakcji elektrycznej. Potężne gniazdo zbudowane z grubych gałęzi i drobniejszych patyków, wyściełane mchem, miękkimi trawami, korzonkami i sierścią zwierząt. Partnerzy sukcesywnie razem rozbudowują lub naprawiają uszkodzoną platformę gniazdową, toteż po kilku sezonach lęgowych dochodzi ona do metra wysokości.

Jaja

Na przedwiośniu – pod koniec lutego i w marcu – składa 5–6 różnobiegunowych, silnie wydłużonych jaj o średnich wymiarach 46x33 mm, o tle zielonkawym lub niebieskawym z gęstymi brunatnymi plamkami. Jest to więc jeden z najwcześniej przystępujących do lęgów ptak w Polsce. Nie jest to zachowanie przypadkowe. Po okresie zimowym występuje obfitość martwych lisów, królików i większych zwierząt kopytnych. Padlina zapewnia dostatek pożywienia dla rodziców i ich potomstwa w trakcie gniazdowania. Ptaki wyprowadzają jeden lęg w ciągu roku.

Wysiadywanie

Od złożenia pierwszego jaja tylko samica siedzi na jajach ok. 20–23 dni. W tym czasie samiec ją dokarmia. Rodzice wspólnie dokarmiają swoje potomstwo. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po ok. 5–6 tygodniach (ok. 40 dniach). Młode osiągają dojrzałość płciową przeważnie po 3 latach.

Pożywienie

Wszystkożerny, jednak głównie pokarm zwierzęcy – drobne ssaki, żaby i inne płazy, jaszczurki, inne gady, ptaki, w tym ich młode i jaja, owady, dżdżownice, robaki, ślimaki, szczególnie zimą i w górach często padlina, również odpadki ze śmietników. Czasem zjada też różne nasiona, żołędzie, pąki roślin i owoce, choć tylko w ramach uzupełnienia diety.

Żeruje głównie na ziemi. Nie zawsze pokarm bierze bezpośrednio dziobem. Zdarza się, nawet w locie, że mniejsze kąski bierze najpierw w łapy i przytrzymuje je pazurami. Główny pokarm stanowi padlina – pozostałości ze zdobyczy dużych drapieżników i odpadki z gospodarstw domowych. W górach dolatuje do martwych kozic i owiec. Po dobraniu się do padliny wyjadają też robaki i chrząszcze, które w niej żerują. Jeśli znajdzie na danym terenie taki pokarm, woli skorzystać z okazji, niż samemu udać się na polowanie na żywą zwierzynę. Gdy jednak zdecyduje się na łowy próbuje upolować osobniki chore, osłabione lub drobną zwierzynę. Jedzą też znalezione łożyska i błony płodowe owiec oraz innych dużych ssaków. Zimą kruki mają w zwyczaju chować pożywienie w różnych kryjówkach. Robią to też młode ptaki wkrótce po opuszczeniu gniazda – próbują ukrywać różne jadalne i niejadalne przedmioty. Przez wiele lat uważano kruka za pokarmowego konkurenta człowieka ze względu na zdobywanie przez niego zwierzyny łownej, np. zajęcy, saren, kuraków. Badania wykazały jednak, że w diecie padlina stanowi aż 2/3 całościowego pożywienia.
Jednym z pokarmowych niebezpieczeństw czyhającym na ptaka ze strony człowieka są zatrute jaja wykładane po to, by zlikwidować szkodniki. Gdy kruk je zje często prowadzi to do jego śmierci.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ochroną gatunkową częściową.
Największym zagrożeniom dla tych ptaków są bezpośrednie prześladowania. Niektórzy myśliwi uważali brak drobnej zwierzyny, takiej jak zające, bażanty i kuropatwy, za efekt objęcia ochroną prawną kruków. Jak się jednak okazało, populację zajęcy redukują głównie choroby pokarmowe, np. robaczyca czy gruźlica rzekoma, zabiegi agrotechniczne i stosowanie środków ochrony roślin, a nie polowania ptaków drapieżnych, jenotów, norek i psów, które mają mniejszy w tym udział. Na łowione kuraki dużo większe szkody powodowały niekorzystne warunki atmosferyczne, zwłaszcza zimą. W środowisku naturalnym rzadko kruki są ofiarą innych drapieżników. Mimo to zagrożone są jaja i pisklęta, które znajdują się w gnieździe. Polują na nie różne gatunki ptaków, takie jak orły, jastrzębie, sowy, inne kruki, ssaki, np. kuny

Kaczka krzyżówka

Kaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos) — gatunek dużego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae). Zasiedla ona większość półkuli północnej, ale została introdukowana do południowo-wschodniej Australii oraz na Nową Zelandię. Nie jest zagrożona, wyróżnia się 7 podgatunków. Gatunek łowny w okresie od 15 sierpnia do 21 grudnia. Od krzyżówki pochodzą kaczki domowe.

Charakterystyka

Występuje bardzo wyraźny dymorfizm płciowy. W locie ujawniają się granatowe, biało obrzeżone na górze i krawędzi skrzydła lusterka. Poza tym obie płcie mają pomarańczowe nogi. Wspólną cechą są też białe z szaro-czarnym środkiem sterówki. W szacie spoczynkowej samiec wyróżnia się jedynie żółtym dziobem i nieco rudą piersią.

Samiec i samica

Samiec w szacie godowej ma zielono opalizującą głowę, odgraniczoną od reszty ciała białą obrożą. Przez cały rok ma żółty dziób z czarnym końcem oraz rudą pierś, co jest ważne przy odróżnianiu go od samicy, gdy krzyżówki są w szacie spoczynkowej. Pierś jest cała brązowa, opalizująca, grzbiet również, ale matowy. Złożone skrzydła brązowe, gdzieniegdzie nieco szare. Pokrywy nad i podogonowe czarne, przy czym na tych pierwszych para zakręconych piór. Na początku są normalne, dalej zwężają się i zawijają. Niektóre są całkowicie zawinięte, inne tylko zagięte. Białe sterówki z szarym środkiem, pomarańczowe nogi.

Samica ma mniej kontrastowe ubarwienie. Pomarańczowy dziób z czarnym wierzchem, u poszczególnych osobników różnej wielkości. Biało-kremowo-beżowa głowa, charakterystyczna, ciemna przepaska przez oko. Ogólnie pióra przypominają nałożone na siebie łuski, pomarańczowo-brązowe. Na spodzie ciała „łuski” są drobniejsze, w okolicach tyłu również. Białe sterówki. Pisklęta żółtokremowe z czarnym wierzchem ciała i przepaską przez oko.

Najstarszy, potwierdzony wiek krzyżówki wynosi 29 lat.

Wymiary

• długość ciała: 60–65 cm
  • w tym czaszki: 11 cm^[5]
  • dzioba: 5 cm^[5]
• rozpiętość skrzydeł: 80–100 cm
• masa ciała: 0,7-1,5 kg

Systematyka

Opisana w roku 1758 przez Karola Linneusza. Pierwotnie, w dziele Systema Naturae, samiec i samica zostały opisane jako dwa odrębne gatunki. Samiec otrzymał nazwę naukową Anas boschas (kaczka hodowana), a samica Anas platyrhynchos. Kilkadziesiąt lat później zauważono ten błąd, a gatunek otrzymał nazwę samicy, ponieważ została opisana kilka stron wcześniej.

Nazwa naukowa oznacza dokładnie „kaczka płaskonosa”, chociaż w Polsce płaskonos to inny gatunek. Rosjanie nazywają krzyżówkę „Kriakwa”, co w języku polskim oznacza jeszcze inny gatunek (krakwa).

Występowanie

Przeloty w II – IV i VIII – XII. Zasiedla większość półkuli północnej, wyłączając zimniejsze obszary Ameryki Północnej oraz południową część Azji Wschodniej. Jest to ptak wędrowny, ale coraz więcej osobników w miastach prowadzi osiadły tryb życia. W Europie Środkowej i Południowej spotykana cały rok, w Azji i północnej Europie jedynie wyprowadza lęgi. Na małym, południowym obszarze Grenlandii przebywa cały rok, dalej na północ jedynie gniazduje.

Jest najprawdopodobniej najliczniejszym gatunkiem kaczki. Z badań wynika, że w 1991 roku w Ameryce Północnej zimowało około 18 milionów osobników. Kaczka krzyżówka rozprzestrzeniła się, np. w latach 70. XX wieku w Warszawie gniazdowało jedynie kilka par. Zasiedla wszelkiego rodzaju środowiska wodne, najczęściej na stawach i jeziorach. Unika rzek o bystrym nurcie oraz zbiorników wodnych ubogich w składniki odżywcze. Często spotykana również w miastach, gdzie bywa bardzo ufna.

Zachowania

Należy do kaczek właściwych – w szukaniu pożywienia z zasady nie nurkuje, przeważnie zanurza jedynie przednią część ciała. Często przebywa w grupach z innymi ptakami wodnymi. Bardzo dobrze lata, w locie poziomym może osiągać nawet 90 km/h. Mieszańce międzygatunkowe są płodne, mogą więc tworzyć dalsze hybrydy. Czasami jest bardzo ufna i daje się nawet karmić z ręki (szczególnie zimą w miastach). Ma charakterystyczny krok ze stopami skierowanymi do wewnątrz. Jest ptakiem wędrownym, poza okresem lęgowym tworzy duże stada.

Pierzy się od lipca do września, młode dłużej, w okresie czerwiec-październik. Kaczory robią to w gęsto porośniętych, spokojnych zatokach jezior, grupowo. Tracą wtedy zdolność do lotu.

Głos

Samiec i samica mają inne głosy. Kaczor odzywa się miękkim, nosowym, nieco chrapliwym „kłek-kłek-kłek”, podczas toków wdaje dźwięczne gwizdy. Kaczka kwacze tak jak kaczka domowa, dość głośno.

Pożywienie

Ogólnie jest wszystkożerna, ale w większości są to rośliny; w większości jest to roślinność wodna. Na lądzie pożywia się np. bukwią. Żeruje na powierzchni wody; charakterystycznie, z tylną częścią ciała wystającą ponad taflę. Ponadto zjada pokarm zwierzęcy, np. larwy komarów, chrząszcze, skorupiaki i inne zwierzęta związane ze środowiskiem wodnym. Niektóre ptaki próbują także zjadać śmieci, np. pływające po stawie kawałki folii. Nieprawidłowa dieta, na przykład bogata w chleb, może powodować anielskie skrzydło, schorzenie nieuleczalne u dorosłych ptaków.

Tak duża zmienność masy ciała ma związek z otłuszczaniem się jesienią i gromadzenia rezerw tłuszczu m.in. w wątrobie, która znacznie się wtedy powiększa.

Lęgi

Wyprowadza lęgi w okresie od kwietnia do lipca. Wyprowadza tylko jeden lęg. Toki mogą trwać aż do lutego. Kaczory mogą parzyć się z samicami spoza swojej pary. Gniazdo buduje w trawie, ale często szuka miejsc do budowy na drzewie – jest tam bezpieczniej. Krzyżówki zamieszkujące miejskie stawy cierpią na niedostatek naturalnych miejsc lęgowych wobec czego nierzadko zasiedlają budynki – np. balkony, gdzie wykorzystują głównie skrzynki z kwiatami, ale rośliny nie są wcale konieczne. Gniazda mogą być budowane na najwyższych piętrach, a pisklęta zaraz po wykluciu i tak zeskakują na ziemię.

Toki mają miejsce na wodzie. Na początku samice jedynie obserwują popisujące się kaczory. Z głośnym gwizdem, bez wybierania konkretnej kaczki, podnoszą głowę, wyginają kuper i mają widoczne z boku zaokrąglone sterówki. Gdy kaczka wybierze już partnera, płynie za nim, ale ogląda się jeszcze na inne kaczory. Kiedy samiec przyjmie, że ta kaczka go wybrała, wygina skrzydła aby pokazać niebieskie lusterka. Jednak już po wykluciu kaczor zostawia kaczkę i sama wychowuje ona pisklęta.

Gniazdo ma formę dużej, płytkiej miseczki. Głównym budulcem jest trawa, wyściółkę stanowią delikatne piórka. Składa 8-12 jaj, sporadycznie 4 lub więcej niż 14. Zazwyczaj pochodzą wtedy od dwóch samic. Mają barwę jasnokremową i długość około 6 cm. Inkubacja trwa 27 lub 28 dni. Pisklęta tuż po wykluciu podążają za kaczką; uzyskują lotność w wieku 50-60 dni. Mogą się rozmnażać już po roku.

Jastrząb zwyczajny

(Accipiter gentilis) – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych.

Występowanie

Zamieszkuje strefę lasu iglastego na północnej półkuli. Zasiedla Europę, Azję, Amerykę Północną, Afrykę Północną. Gatunek osiadły, częściowo koczujący poza okresem lęgowym - ptaki z zimniejszych rejonów Ameryki Północnej, północnej Skandynawii i północnej Azji przelatują na niewielkie dystanse w obszary o nieco łagodniejszym klimacie.

W Polsce nieliczny ptak lęgowy i zimujący, miejscami bardzo nieliczny. Całkowita liczebność szacowana jest różnie: na 3500–5000 par (Komitet Ochrony Orłów 2002), ok. 5000–6000 par (Tomiałojć, Stawarczyk 2003) lub ok. 5700–7500 par (Monitoring Ptaków Drapieżnych 2007, 2008). Spotkać go można w całym kraju, również w górach. W Europie Środkowej to ptak osiadły. Do jej południowo-zachodniej części zimą przylatują jastrzębie z północno-wschodnich rejonów.

Jeszcze do lat 60. był to ptak dość liczny i rozpowszechniony. Jednak przez kolejne 20 lat przeżywał skokowe spadki liczebności i dopiero od lat 80. rozpoczęła się odbudowa populacji. Obecnie licznie zasiedla polskie nizinne lasy liściaste i góry do 1000 m n.p.m. Najliczniejsze stanowiska występują na Śląsku i w Wielkopolsce, gdzie ilość osobników szacuje się na 800 par. Najrzadszy jest w ubogich, nizinnych borach i w górskich lasach.

Wygląd zewnętrzny

Dorosłe osobniki mają wierzch ciała szaropopielaty, a spód jasny w poprzeczne, szare, faliste prążki (bardzo dla niego charakterystyczne; takie same występują jeszcze, spośród krajowych gatunków, u krogulca i sokoła wędrownego). Pręgowane podogonie z jasną plamą u nasady. Sterówki wachlarzowate (w przeciwieństwie do podobnego krogulca). Nad okiem charakterystyczna szeroka, biała brew. Utworzona jest, podobnie jak u innych ptaków drapieżnych, z kostnej tarczki nadocznej, która ma chronić oko ptaka w czasie lotu od oślepienia. Tęczówka jaskrawożółta (u starych samców ognista). Cała sylwetka z krótszymi skrzydłami w stosunku do tułowia i dość długim ogonem, w porównaniu np. ze zbliżonym do samic jastrzębia rozmiarami myszołowem. Jastrzębia głowa ma charakterystyczny profil - zagięty dziób prosty u nasady skierowany jest ku przodowi, inaczej niż ma to miejsce u papug i sów, gdzie dzioby już od nasady są hakowato wygięte. Swą zwrotność w locie zawdzięcza stosunkowo krótkim i szerokim skrzydłom oraz długiemu ogonowi. Samiec jest niewiele większy od samicy krogulca (o 1/5 mniejszy od samicy), ma łupkowoszary wierzch i biały spód z ciemnymi prążkami. Podgatunki z Syberii i Kamczatki są prawie w całości białe.

Młode jastrzębie mają wierzch ciała bardziej brązowy i przede wszystkim zamiast falistych prążków, plamki w kształcie spadających kropel wody na rdzawożółtym spodzie. Końce piór są jasne. Sylwetka, tęczówka i brew nad okiem takie same jak u dorosłych. Nogi żółte.

Wymiary średnie

długość ciała z dziobem i ogonem

samce 48–56 cm
samice 58 - 66 cm

długość ogona

samce 21 - 23 cm
samice 24,5 - 26,5 cm

rozpiętość skrzydeł

samce 95 - 105 cm
samice 110 - 125 cm

Masa ciała

samce 0,6 - 1 kg
samice 0,8 - 1,5 kg (poza sezonem lęgowym do 1130 g)

Zachowanie

Przeważnie lata nisko, wykorzystując różne osłony takie jak rowy. Zręcznie manewruje między gałęziami w lesie, w czym pomaga mu stosunkowo długi ogon. Jest samotnikiem, jedynie w okresie godowym łączy się w pary. Jastrzębie prowadzą skryty tryb życia, rzadko krążą nad danym terenem, a gdy to robią rozpościerają swój ogon tak, że widać na nim cztery ciemne, szerokie prążki.

To ptaki przeważnie milczące. Jedynie w okresie godowym usłyszeć można ich głośne kwilenie.

Środowisko

Stare, luźne drzewostany iglaste i mieszane w pobliżu łąk, pól uprawnych i innych terenów otwartych. Jesienią i zimą częściej spotykany na otwartych terenach. Preferuje zróżnicowane krajobrazy, bogate w kryjówki i długą granicę pomiędzy lasami, a przestrzeniami niezadrzewionymi. Od kiedy nasilenie tępienia tego ptaka osłabło zaczął pojawiać się w pobliżu miast, zabudowań gospodarskich lub rzadziej w ich obrębie. Może lęgnąć się w podmiejskich parkach i śródpolnych remizach. Unikają jednak zapuszczania się w głąb rozległych obszarów otwartych. Przy mniejszych zadrzewieniach wybiera te, które gwarantują mu spokój i ciszę. Przez większość roku jastrzębie pozostają na swoim terytorium i zwykle widuje się je pojedynczo.

Pożywienie

Jastrząb jest wszechstronnym drapieżnikiem. Najchętniej poluje na gołębie (stąd nazwa - gołębiarz), grzywacze i sierpówki. Poza tym łapie z zasadzki inne średniej wielkości ptaki, głównie krukowate, grzebiące i śpiewające do wielkości drozda (stanowiące ok. 85% pożywienia). Są wśród nich sójki, wrony, kawki, dzięcioły, kuropatwy oraz ptactwo domowe (nawet kaczki krzyżówki). Ze ssaków (ok. 15% składu pokarmu) poluje na wiewiórki, zające, króliki, a nawet drobne gryzonie, które stanowią znaczną część jego diety głównie jesienią (to okres ich wysokiej liczebności). Poluje samotnie, złowioną zdobycz skubie z pierza lub futra (choć połyka trochę pozostawionych niejadalnych części) i zjada w ukryciu. Niestrawiony pokarm jest zwracany w formie wypluwek, co pozwala określić jego dietę. Resztki większych ofiar zostawia do następnego dnia. Większe samice polują zwykle na zwierzęta o pokaźniejszych rozmiarach, dochodzące do gabarytów kury czy zająca.

Nogi tego ptaka są zaadaptowane do chwytania ofiar (z drzew, powietrza i ziemi). Zarówno jastrząb, jak i krogulec, mają długi skok ułatwiający wyciąganie zwierzyny ukrywającej się w gęstych gałęziach lub schwytanie jej w niskim locie. Ostre i długie szpony umocowane na silnych palcach przecinają skórę ofiary wbijając się jej głęboko w ciało i powodując jej śmierć. Gdy po pierwszym ataku uda jej się zbiec drapieżnik rusza w krótką pogoń za nią, ale po krótkim czasie gdy nie udaje jej się schwytać rezygnuje. Może też polować przez nagły lot nurkowy z dużej wysokości. Zimą ze względu na trudne zdobycie pożywienia niekorzystne są dla nich przedłużające się okresy silnych mrozów. Terytorium łowieckie jednej pary w okresie lęgowym wynosi ok. 30-50 km².

Okres lęgowy

Toki zaczynają się na przełomie stycznia i lutego. Wtedy można usłyszeć nawoływania jastrzębi oraz zobaczyć je krążące nad lasami. Wyprowadzany jest jeden lęg w roku, w połowie albo pod koniec kwietnia. Jastrzębie tworzą monogamiczne pary, wierne sobie często przez całe życie. Przeważnie przywiązują się na długo do swego rewiru. To większe samice ustanawiają terytorium lęgowe. Rewir ten jest zajmowany przez ptaki już kilka miesięcy przed przystąpieniem do gniazdowania. W okresie wyprowadzania lęgów prowadzą skryty tryb życia.

Gniazdo

Gniazdo, płaska platforma, zwykle znajduje się na skraju lasu lub w jego głębi, w starych zadrzewieniach, przy pniu, w środkowej partii korony drzewa, około 10-20 metrów nad ziemią. Zbudowane ze świeżych gałązek, na brzegach przystrojone zielonymi gałązkami sosny czy świerka, co odróżnia je od podobnego gniazda myszołowa. Wgłębienie niewielkie, wyściełane suchymi trawami, o średnicy ok. 60–80 cm i wysokości ok. 50 cm. Budową zajmuje się w większości samica. Gniazdo wykorzystywane jest przez wiele lat, więc może powiększać swe rozmiary. Na jego wierzchu przy zewnętrznej krawędzi dorosłe ptaki stale dokładają świeże i zielone gałązki, które odłamują w locie. Czasem jednak wykorzystują parę konstrukcji lęgowych na przemian w kolejnych sezonach.

O tym, że gniazdo jest aktualnie zajęte przez jastrzębia świadczą znajdowane w jego pobliżu pióra, wypluwki i resztki zdobyczy.

Jaja

Samica składa zwykle 3 niebieskawe jaja (czasami 2-6), w odstępach 2–4 dni w marcu i kwietniu. Jaja zmieniają kolor: początkowo białe, następnie siwozielonkawe, oliwkowe lub jasnobrązowe, z tłustymi plamami od ciała wysiadującej samicy. Wymiary: 58 x 47 mm.

Wysiadywanie i opieka nad młodymi

Jaja wysiadywane są od zniesienia pierwszego jaja przez okres 35-40 dni przez obydwoje rodziców (głównie jednak samicę). To powoduje, że pisklęta wykluwają się stopniowo. Obserwowana w czasie polowań krwiożerczość dająca temu ptakowi negatywną opinię kontrastuje z troskliwością jastrzębia w okresie lęgowym i jego życiem rodzinnym. W okresie lęgowym karmieniem samicy zajmuje się samiec. Matka rozrywa mięso i podaje je młodym. Tylko ona ma instynkt równego porcjowania pokarmu chyba, że zginie i wtedy zaczyna go wykazywać też samiec. Następuje to jednak zwykle późno i pisklęta mogą zginąć z głodu. Przez pierwsze 9-14 dni matka ogrzewa swym ciałem młode. Po 35 dniach jej potomstwo zaczyna wychodzić z gniazda na sąsiednie gałęzie z których zaczyna podejmować pierwsze próby latania. Pisklęta opuszczają gniazdo po 41-43 dniach i od tej pory jako tzw. "gałęźniki" chowają się wśród gałęzi w koronach drzew aż nie staną się w pełni lotne. Jednak rodzice do 70 dnia życia je karmią, potem młode są już w pełni samodzielne. W tym czasie dorosłe ptaki bronią zaciekle swego gniazda przed intruzami. Nie wahają się też wtedy zaatakować ludzi. Podobnie jak krogulce, dojrzałość płciową uzyskują po 10 miesiącach życia. Momentami, w których na te drapieżniki czyha największe zagrożenie to czas, kiedy samica składa jaja, opiekuje się młodymi i gdy te uczą się latać.

Ochrona

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą.

Od dawna przez myśliwych, hodowców gołębi i rolników był uznawany za szkodnika. Negatywny wpływ na jego liczebność, choć trudno w to uwierzyć, miała również kultura masowa. W okresie PRL w produkcjach animowanych, takich jak"Przygód kilka wróbla Ćwirka", był demonizowany, a twórcy przedstawiali go jako okrutnego, przebiegłego złoczyńcę, żyjącego po to, by krzywdzić z reguły osłabione i bezbronne ofiary. Opinia ta przeniosła się do społeczeństwa wiejskiego, które przypisywało mu jak najgorsze cechy, obwiniając o znaczne straty w ptactwie domowym i zwierzynie łownej. Znane są przypadki, kiedy to mieszkańcy wsi szukali w lesie gniazd jastrzębi, a następnie niszczyli znajdujące się w nich jaja, zabijali pisklęta, a nawet dorosłe ptaki stające w obronie potomstwa. Jest jednym z najbardziej prześladowanych gatunków dzikich ptaków. Badania w tym zakresie pokazały, że poluje nie tylko na bażanty, kuropatwy i zające, ale też występujące liczniej i mające mniejsze znaczenie dla człowieka sroki, wrony, dzikie gołębie, sójki i kosy. Nie należy jednak oceniać jego szkodliwości lub pożyteczności w środowisku tylko biorąc pod uwagę konkurencji z człowiekiem o pokarm.

Zając szarak

(Lepus europaeus)

Opis

Ma długość od 35 do 75 cm, wysokość ok. 30 cm, a jego ogon, zwany omykiem, ma długość 8–10 cm. Waży 3–6 kg. Ogon zająca jest od góry czarny, na spodzie biały. Uszy są dłuższe od głowy. Nogi zająca nazywa się skokami, natomiast uszy – słuchami. Łapy są wąskie i twarde, przystosowane do biegania po twardym terenie. Tylne nogi są znacznie dłuższe od przednich. Futro (turzyca) ma szarobrązowy kolor – upodabniający go do podłoża – ubarwienie ochronne. W zimie futro staje się jaśniejsze i gęstsze niż w lecie.

Występowanie

Występuje pospolicie na terenie całej Polski. Ich liczebność wynosi niewiele ponad 0,5 mln osobników i systematycznie maleje. Na początku lat 90. XX wieku było ich ponad 1,1 mln, a w latach 70. XX wieku prawie 3,2 mln. Powodem spadku populacji jest przypuszczalnie wprowadzenie u lisów okresowych szczepień ochronnych przeciwko wściekliźnie. Głównym bowiem wrogiem zajęcy (szczególnie młodych) w środowisku naturalnym jest u nas lis. Szczepienia ochronne, które w zamyśle miały zahamować rozprzestrzenianie się wścieklizny wśród lisów, a tym samym zmniejszyć zagrożenie dla ludzi, przyniosły też uboczny skutek: zwiększenie ich populacji, a tym samym zmniejszenie populacji zająca. Duży, niekorzystny wpływ wywiera też mechanizacja rolnictwa (koszenie łąk), ruch drogowy (brak przejść przecinających drogi dla migrujących dzikich zwierząt) oraz liczne, zdziczałe psy i koty. Dodatkowo zwiększanie areałów monokultur w rolnictwie wraz z zanikiem tradycyjnego rolnictwa ekstensywnego oraz likwidacja remiz śródpolnych oraz miedz (zbyt jednolita baza żerowa niedostarczająca minerałów i witamin w odpowiednich proporcjach oraz brak miejsc schronienia) powoduje osłabienie kondycji, a zatem odporności na pasożyty i choroby np. myksomatozę.

Biotop

Zając jest typowo stepowym gatunkiem. Występuje przeważnie na otwartych obszarach upraw rolniczych i łąk i w młodnikach śródpolnych. Zając w dużych lasach występuje rzadko. Zając nie lubi obszarów bagiennych i podmokłych. Zimą zające, zmuszone głodem często żerują w nieogrodzonych sadach.

Tryb życia

Zające są wyłącznie roślinożerne. Piją wodę ze zbiorników sporadycznie, najczęściej wystarcza im rosa z roślin, którymi się żywią. Wiosną i latem żywią się niewielkimi nadziemnymi częściami roślin, jesienią mogą zjadać korzonki lub inne podziemne części roślin. W zimie obgryzają gałązki drzew i krzewów, wczesną wiosną zjadają młode pędy. Zające szaraki nie kopią nor. Śpią w nieckach wyciśniętych podczas leżenia, które nazywa się kotlinkami. Odżywiają się zarówno w dzień, jak i w nocy. Wzrok mają raczej słaby. Ruch rozpoznaje doskonale, nawet ze sporej odległości, ale nieruchome przedmioty słabo rozróżnia. W normalnych warunkach nigdy nie wydaje głosu. Jego charakterystyczny głos, tzw. kniazienie, można usłyszeć tylko wtedy, gdy jest ścigany np. przez psa, lub jest ranny i zagrożony. Wody nie boi się – w razie potrzeby potrafi pływać.

Rozród

Długość życia zająca to nawet 13 lat, ale jednak zając dożywa jedynie do 5 lat z powodu drapieżników (lisy, psy, koty, myszołowy, jastrzębie, błotniaki i kruki). Ciąża u zająca trwa 1,5 miesiąca. Samica w ciągu roku rodzi przeważnie 3 mioty, a w każdym po 2 – 5 zajączków. Zajączki rodzą się całkowicie rozwinięte i pokryte gęstą sierścią. Karmiąca je matka odchodząc, by się pożywić, zostawia je w gęstej trawie. Ubarwienie ochronne pomaga zajączkom skryć się przed drapieżnikami.

Ochrona

Jest gatunkiem łownym z okresem ochronnym. Na zające polować można od 1.11 do 31.12, a w drodze odłowu do 15.01.

Sarna - kozioł

Sarna - koza i koźle

Sarna europejska

Sarna (Capreolus capreolus) Samica jest potocznie nazywana kozą, samiecrogaczem lub kozłem, młode zaś koźlętami. Istnieje również łowieckie określeniesarniakna dorosłego samca sarny.

Występowanie i biotop

Obecny zasięg występowania gatunku obejmuje Europę, Azję Mniejszą i region Morza Kaspijskiego. W Azji występuje blisko z nią spokrewniona sarna syberyjska, do niedawna traktowana jako podgatunek sarny europejskiej. Zasięgi występowania obydwu gatunków graniczą ze sobą w górach Kaukazu.

W Polsce sarna jest gatunkiem pospolitym w całym kraju, najliczniejszym w jego zachodniej części.

Jej siedliskiem są równinne i górskie (do 2400 m n.p.m.) rzadkie lasy liściaste i mieszane oraz zarośla. W Europie – oprócz populacji leśnej – występuje populacja polna, która przystosowała się do życia na otwartych terenach uprawnych, łąkach, a nawet w ogrodach w pobliżu osiedli i miast.

Charakterystyka ogólna

Wygląd

Sarna jest zwierzęciem średniej wielkości o smukłym ciele, wysokich nogach (cewkach), sierści (sukni) czerwonobrązowej w lecie, siwobrązowej lub siwożółtej w zimie, z białą lub żółtawą plamą (lustrem) na pośladkach. W Niemczech i Holandii spotykane są osobniki o czarnym ubarwieniu, a w całym zasięgu występowania również białe albo łaciate. Racice małe, ostro zakończone. Palce boczne są wysoko osadzone, nie dotykają podłoża.

Wysokość w kłębie ok. 75 cm, długość 95-140 cm (w tym tułowia ok. 70 cm), przeciętna masa ciała ok. 25 kg (koza ok. 10% mniej). Poroże samców (parostki) osiąga 25-30 cm, u dorosłych zwykle z trzema odnogami (są to tzw. szóstaki regularne - jeśli każda z tyk ma trzy odnogi i nieregularne, kiedy tylko jedna tyka ma trzy, a druga posiada mniej odnóg), zrzucane są na przełomie października i listopada; nowe rośnie w scypule do kwietnia. Z końcem kwietnia, bądź na początku maja ma miejsce ścieranie scypułu.

W 2008 w Prato we Włoszech odkryto samca sarny z jednym parostkiem położonym na środku czaszki. Naukowcy uważają, że jest to wada genetyczna tego osobnika, ponieważ jego bliźniak ma normalne poroże złożone z dwóch parostków.

Tryb życia

Sarny w okresie od późnej jesieni do wiosny żyją w stadach (rudlach) złożonych z kilku do kilkudziesięciu osobników prowadzonych przez doświadczoną samicę. Po tym okresie rudle się rozluźniają i rozbijają na mniejsze grupy. Największą aktywność wykazują we wczesnych godzinach rannych, południowych i wieczornych. Mogą żerować w nocy. Sarna jest gatunkiem roślinożernym. Żywi się trawami, ziołami, liśćmi, grzybami i owocami leśnymi. Samce wykazują zachowania terytorialne i związaną z tym agresję.

Rozród

Ciąża u saren zapłodnionych w okresie letniej rui (od połowy lipca do połowy sierpnia) trwa prawie 10 miesięcy, a w przypadku zapłodnienia w listopadzie lub grudniu – 4,5 miesiąca (zimowa ruja występuje u kóz niezapłodnionych w czasie rui letniej). U saren zapłodnionych w lecie przez pierwsze 5 miesięcy występuje zjawisko ciąży przedłużonej (utajonej) polegającej na zahamowaniu rozwoju zarodka w stadium blastuli na okres około 150 dni.

Wykocenie odbywa się w maju lub czerwcu. Samica rodzi w odosobnionym miejscu od 1 do 3 koźląt. Pozostawia je w ukryciu podchodząc do ich kryjówki tylko na czas karmienia. W pierwszych dniach życia koźląt kontakty matki z dziećmi oraz między rodzeństwem są ograniczone do niezbędnego minimum. Relacje rodzinne nasilają się po dołączeniu młodych do stada. Młode zaczynają pobierać pokarm roślinny w drugim tygodniu życia, do 6 tygodnia mają po bokach tułowia po 3 rzędy białych plamek. Koźlęta pozostają przy kozie przez rok, a czasem dłużej. Dojrzałość płciową sarna osiąga w wieku 2 lat.

Znaczenie

Na sarny poluje się dla mięsa i skór. Mięso (sarnina) jest uważane za bardzo smaczne. Ze skór sarny wyprawiane są zamsze (skóry zamszowe).

Potomstwo

Sarny są narażone na ataki drapieżników (wilk, ryś, niedźwiedź, wałęsające się psy). Szczególnie narażone są młode koźlęta zanim nabiorą zdolności szybkiego biegu. Jedną ze strategii obronnych saren jest brak zapachu młodych oraz pozostawianie ich tuż po porodzie w odosobnionych miejscach. Matka przebywa w pobliżu, ale do miejsca ukrycia koźląt podchodzi tylko na czas karmienia. Koźlęta sarny w pierwszych dniach życia nie mają własnego zapachu. Dzięki temu drapieżniki (nawet psy myśliwskie) nie mogą ich wyczuć. Znalezionych przypadkowo w lesie koźląt nie należy dotykać, ponieważ w ten sposób człowiek przekazuje swój zapach, co pozbawia młode naturalnej ochrony przed drapieżnikiem. Nie należy również koźląt zabierać pod pretekstem porzucenia przez matkę. Pozostawianie samotnych młodych w ukryciu jest naturalną strategią obronną wielu gatunków jeleniowatych.

Gatunek Capreolus capreolus nie jest objęty konwencją waszyngtońską (CITES). Sarna jest zwierzęciem łownym zaliczanym do kategorii zwierzyny grubej (zwierzyny płowej) i podlega sezonowej ochronie łownej. Okres polowań na kozły rogacze trwa od 11 maja do 30 września, natomiast na kozy i koźlęta polowania prowadzi się od 1 października do 15 stycznia.

Dzik

Locha z warchlakami

Dzik

(Sus scrofa) – gatunek dużego, lądowego ssaka łożyskowego z rzędu parzystokopytnych. Sus scrofa jest jedynym przedstawicielem dziko żyjących świniowatych w Europie. Jest przodkiem świni domowej^.

Gatunek inwazyjny poza naturalnym zasięgiem występowania.

Dzik jest popularnym zwierzęciem łownym i jako taki doczekał się w języku myśliwych wielu szczegółowych określeń, pozwalających w krótkich słowach opisać zwierzę i jego zachowanie. Z czasem część tej terminologii weszła do języka codziennego, a także języka zoologów. W Polsce dzik jest pospolitym przedstawicielem tzw. zwierzyny czarnej, podlega sezonowej ochronie. Samica dzika nazywana jest lochą, samiec odyńcem, a młode warchlakiem, warchlak o charakterystycznym paskowym umaszczeniu – pasiakiem.

Występowanie

Pierwotniedzik występował w Europie, północnej Afryce (góry Atlas) i Azji, aż po Japonię na wschodzie i Indonezję (Archipelag Malajski) na południowym wschodzie. Jako zwierzyna dzik został najprawdopodobniej introdukowany przed wiekami przez człowieka na Sardynii, Korsyce i Andamanach. Na pewno ze współczesnej introdukcji pochodzą populacje w Australii, Nowej Zelandii, obu Amerykach, południowej Afryce i na wielu wyspach oceanicznych^.

W Afryce przed kilkoma stuleciami dzik występował licznie na północ od Sahary oraz w dolinie Nilu, aż po obszary na południe od Chartumu w Sudanie. Dziś gatunek ten jest w północnej Afryce rzadki. Podgatunki, które żyły niegdyś od południowej Turcji po Palestynę (Sus scrofa libycus), jak i od Egiptu po Sudan (Sus scrofa barbarus), uważa się za wymarłe. Na Półwyspie Arabskim dzik występuje jedynie na skrajnej północy.

Obszar występowania zmieniał się w przeciągu stuleci kilkakrotnie, w zależności od zmian klimatycznych jak i wpływów antropogenicznych. Podczas okresów chłodu obszar ten przesuwał się na południe, w okresach cieplejszych w kierunku północnym. W ostatnich stuleciach na wielkość obszaru występowania wpływała przede wszystkim intensyfikacja rolnictwa, jak i związany z tym wzrost polowań. W Wielkiej Brytanii dzik został wytępiony w XVII wieku, jednak wiele dzików hodowlanych uciekło z farm i wracają na niektóre tereny dawnego występowania (Kent, East Sussex, Dorset). W Danii ostatnie osobniki upolowano na początku XIX wieku. Do roku 1900 dzik znikł w Tunezji i Sudanie, do 1940 w wielu regionach Niemiec, Austrii, Szwajcarii i Włoch. Zwierzę wytępiono również w Szwecji. W latach 70. XX wieku i później małe grupy dzików pouciekały jednak z zagród i obecnie populację w południowej Szwecji ocenia się na 50000–70000 osobników. Parlament (Riksdag) zaliczył niedawno dziki do fauny szwedzkiej. W ograniczonym stopniu zezwolono na polowania.

Jeszcze w początkach XX wieku dzik był w Polsce uważany za szkodnika jako sprawca szkód w uprawach rolnych. Nie obowiązywały żadne zasady ochrony gatunku, nie obowiązywały okresy ochronne i nie prowadzono dokarmiania. W latach 30. liczebność dzika w kraju spadła do zaledwie około 16 tysięcy. Jeszcze w latach 50. dzik prawie nie występował w centralnej i wschodniej części Polski. Wzrost liczebności populacji tego gatunku w późniejszych latach związany jest przede wszystkim z powstaniem upraw wielkołanowych. W roku 2006 liczebność na terenie Polski wynosiła ok. 177 tys. Powrót do większej populacji dzików pozytywnie wpływa na rozwój ekosystemu, m.in. poprzez redukcję liczby larw owadzich szkodników zimujących w ściółce lub spulchnianie gleby, jest jednak ograniczany ze względu na interesy rolników (dochody z upraw) oraz myśliwych (dochody z łowiectwa).

Obecny obszar występowania

Obecny, naturalny zasięg występowania dzika obejmuje tereny od północnych krańców Afryki przez środkową i południową Eurazję. Gatunek nie występuje na północy Półwyspu Skandynawskiego, Finlandii i północnej części Rosji. Na Sachalinie odkryto jedynie jego kopalne pozostałości. Nie występuje również w suchych pustyniach Mongolii, wysokich górach Azji Środkowej, jak i na Wyżynie Tybetańskiej^.

W Polsce bardzo licznie występuje na terenie całego kraju, w Tatrach nieliczny, dochodzi do górnej granicy lasu, powyżej 1400 m n.p.m. Największe odnotowane przez inspekcje lasów państwowych skupisko dzików w Polsce znajduje się w Siecieborzycach.

Środowisko

Dzik jest eurytopem, unika tylko terenów otwartych i górskich. Zasiedla głównie obszary o dużej lesistości, ponieważ w lasach znajduje pokarm oraz schronienie. Idealnym siedliskiem dla niego są lasy liściaste i lasy mieszane, gdzie znajduje się najwięcej typowego dla niego pokarmu. Optymalnym środowiskiem dla tego gatunku są prawdopodobnie lasy łęgowe. Dzik dzięki swej plastyczności ekologicznej jest jednym z najważniejszych i najliczniejszych dużych ssaków naszej strefy klimatycznej^. Obserwuje się pojawianie dzików, w tym loch z warchlakami, na terenie miast (np. Świnoujście, Międzyzdroje, Jaworzno), gdzie przychodzą, aby żerować w śmietnikach i na wysypiskach.

Ubarwienie dzika jest zmienne, latem ciemniejsze. Może przechodzić od niemal czarnego przez brązowoczerwone po płowe. Z powodu zwyczaju tarzania się w błocie jest zbliżone do barwy gleby występującej w rejonie życia osobnika. Niekiedy sierść na bokach jest tak pozlepiana żywicą, że tworzy pancerz zwany usmołem. Młode dzika, warchlaki, do 3–4 miesiąca życia mają wzdłuż tułowia czarne pasy (stąd nazwa pasiak).

U tego gatunku jest wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy. Odyniec (samiec) jest znacznie większy od lochy (samicy), a w starszym wieku bardzo rozrastają mu się fajki (kły górne). Dolne kły, zwane szablami, krzyżują się z fajkami i tworzą bardzo groźny oręż tego zwierzęcia. Sus scrofa ma największą spośród lądowych ssaków łożyskowych liczbę zębów. W uzębieniu występują wszystkie kategorie zębów, zarówno w łuku górnym jak i dolnym. Zęby boczne są typu bunodontycznego.

Zmysły

Najczulszym zmysłem dzików jest węch. Mają także bardzo dobrze rozwinięte zmysły dotyku, smaku i słuchu. Wzrok tych zwierząt jest prawdopodobnie dobry, chociaż przez rozłożenie oczu po bokach głowy nie widzą dobrze tego, co dzieje się z przodu ciała.

Tryb życia

Zwierzę stadne, żyjące w grupach rodzinnych nazywanych watahami. W skład gromady wchodzi od kilku do dwudziestu osobników obu płci: stara locha – przewodniczka – oraz lochy z warchlakami (młode od dnia urodzenia do dnia 31 marca roku następnego). Pozostałe osobniki są słabiej związane ze stadem. Odyńce rzadko wiążą się z grupą, zwykle bytują samotnie. Watahy przebywające na wspólnych żerowiskach tworzą zgrupowanie liczące do 100 osobników.

Dziki w ciągu dnia odpoczywają w barłogach lub tarzają się w błocie. Wieczorem osobniki wyruszają na żer i pod osłoną nocy wychodzą z lasu na pola. Mogą być szkodnikami upraw.

Biegają kłusem, galopem lub skokami. W galop zrywają się rzadko i potrafią nim przebiec tylko kilkaset metrów. Dobrze pływają, dlatego występują na jeziornych i rzecznych wyspach.

Dziki czyszczą skórę z pasożytów ocierając się (czochrając się) o pnie drzew.

Dzik jest agresywnym zwierzęciem i w niektórych sytuacjach odważnie szarżuje na wroga. Lochy z potomstwem są szczególnie niebezpieczne.

Pożywienie

Dzik jest typowym wszystkożercą. Żywi się m.in. żołędziami, orzeszkami buczynowymi. Jest utrapieniem rolników – ryjąc, potrafi poczynić wielkie szkody, zwłaszcza w uprawach roślin bulwiastych. W runie znajduje dżdżownice, owady, gryzonie, których nory odnajduje węchem, kłącza roślin, grzyby. Zjada nawet padlinę. Zdobywa pokarm głównie przekopując ziemię swym wrażliwym, wydłużonym ryjem (gwizdem).

Rozród

Okres godowy, zwany u dzików huczką, w strefie klimatu umiarkowanego trwa zimą – od listopada

do stycznia. W cieplejszych regionach gody mogą się odbywać o każdej porze roku. Odyńce często staczają pomiędzy sobą walki o dostęp do samic.

Faza estrus u samicy trwa 21 dni. Przez 3 kolejne dni locha jest zdolna do zapłodnienia. Po 16–20 tygodniowej ciąży samica może wydać na świat nawet 12 młodych w jednym miocie. Zwykle rodzi 4–8, przy czym liczebność młodych w miocie rośnie z wiekiem samicy. Przed porodem locha układa sobie z roślin, ukryte w bezpiecznym miejscu, legowisko, zwane barłogiem.

Warchlaki rodzą się z otwartymi oczami i przez pewien czas pozostają w barłogu ogrzewając się wzajemnie ciałami. Młode dziki są bardzo nieodporne na niskie temperatury i jak na parzystokopytne mocno uzależnione od troskliwej opieki matki. W ciągu pierwszych dni walczą o miejsce przy sutkach, ale później ustala się już hierarchia karmienia. Po kilkunastu dniach ruszają za matką i rozpoczynają samodzielne żerowanie. Ssą lochę przez 3 miesiące. Po 10 miesiącach wyglądają już jak osobniki dojrzałe. Dziki w naturze dożywają 40 lat.

Rola w ekosystemie

Dziki odgrywają istotną rolę w ekosystemach leśnych i polnych. W poszukiwaniu pokarmu zdzierają wierzchnie warstwy gleby, spulchniając ją i mieszając ze ściółką. Dziki zjadają padlinę, gryzonie oraz larwy i poczwarki owadów, w tym wielu szkodników lasu, przez co przyczyniają się do przywrócenia równowagi ekologicznej między światem owadów a drzewostanem. Zjadają również chore ssaki i ptaki, ograniczając w ten sposób przenoszenie chorób. Młode dziki stanowią pokarm wielu drapieżników.

Znaczenie gospodarcze

Z gospodarczego punktu widzenia dziki wyrządzają sporo szkód w przyleśnych uprawach rolnych oraz łąkach. W Polsce wyrządzają szkody zwłaszcza w uprawach roślin okopowych (ziemniak, burak, rzepa i marchew), zbożowych i bobowatych. W lasach niszczą mrowiska.

Dziki są zwierzętami łownymi zaliczanymi do zwierzyny grubej – czyli takiej, do której strzela się kulą, a nie śrutem – i tzw. zwierzyny czarnej. Poławiane przez człowieka głównie dla mięsa. Przed wynalezieniem materiałów syntetycznych ze skóry dzików wykorzystywano szczecinę. Wyprawiona skóra oraz kły dzików – w gwarze myśliwskiej nazywane orężem – stanowią cenione trofea łowieckie. Kępki włosów pobierane z grzbietu dzika są wykorzystywane przez myśliwych jako element dekoracyjny do kapelusza.

Zagrożenia i ochrona

Na dziki poluje wiele drapieżników, m.in. wilki, niedźwiedzie, duże koty, krokodyle, węże, jednak największym zagrożeniem pozostaje człowiek.

W polskim prawie łowieckim dzik jest objęty ochroną sezonową. Według przepisów obowiązujących od października 2009, w okresie od 16 stycznia do 14 sierpnia nie można przeprowadzać polowań na lochy. Polowania zbiorowe na dziki można prowadzić w terminie od 1 października do 15 stycznia (rozporządzenie Ministra Środowiska). Liczebność polskiej populacji dzika szacowana jest obecnie na ok. 270 tys. osobników (dane GUS na podstawie inwentaryzacji z marca 2011 r.; źródło: Brać Łowiecka 11/2011).

Ze względu na ryzyko zarażenia ciężką chorobą pasożytniczą, jaką jest włośnica, mięso z dzika należy przed spożyciem poddawać badaniu weterynaryjnemu.

Dziki są podatne na zakażenie wirusem ASF (w Polsce nie występuje). Są nosicielami herpeswirusa świń, wywołującego u nich chorobę Aujeszkyego.

Jeleń - byk

Jeleń - łania i cielak

Jeleń szlachetny

(Cervus elaphus)

Zasięg występowania i biotop

Jego liczne podgatunki zamieszkują Europę (część Półwyspu Skandynawskiego, Europa Środkowa i południowa), Azję (od Morza Czarnego do Morza Ochockiego i Morza Japońskiego), północną Afrykę. W Afryce żyją tylko na północy, dochodząc na południe do Sahary. Introdukowany w Ameryce Południowej, Australii i Nowej Zelandii.

W Polsce występuje jeleń europejski (Cervus elaphus elaphus), nazywany również jeleniem skandynawskim.

W populacjach jelenia szlachetnego występującego w Polsce wyróżnia się kilka ekotypów: jeleń bieszczadzki (największy i najsilniejszy), jeleń mazurski, jeleń wielkopolski i jeleń pomorsk.

W Polsce występuje we wszystkich większych kompleksach leśnych. Preferencje środowiskowe jeleni są zależne od pory roku. Głównym środowiskiem są nizinne i górskie lasy liściaste i mieszane. Z uwagi na rozłożyste poroże unikają terenów gęsto zakrzewionych.

Morfologia

Jeden z największych gatunków z rodziny jeleniowatych. Jelenie ubarwione są zazwyczaj jednolicie, tylko młode są cętkowane na bokach i grzbiecie. Latem brązowopłowe do rudawego, zimą szarawe, z ciemniejszym karkiem u samców. Na szyi mają dłuższe włosy tworzące rodzaj grzywy zachodzącej na kłąb. Grandle są dobrze rozwinięte, siekaczy brak.

Jeleń szlachetny występujący w Polsce może osiągać 2,5 m długości i wysokość w kłębie do 1,5 m. Masa ciała dużego jelenia dochodzi do 350 kg (maksymalnie 497 kg)^]. Masa spotykanych w Polsce jeleni waha się w granicach 150-160 kg, przy czym największe rozmiary osiągają osobniki około ósmego roku życia (średnio: samce 224 kg, samice 132 kg^]) Najlepszą kondycję wykazują jelenie w wieku 5-10 lat. Ciężar zależny jest od obszaru występowania i dostępności pokarmu.

Jeleń szlachetny pokryty jest krótkim i przylegającym włosem. Sierść jelenia szlachetnego jest w zimie siwobrunatna, a w lecie rdzawobrunatna, wierzch głowy, szyja, podbrzusze i nogi są barwy ciemniejszej od reszty ciała. Ogon dochodzi do 15 cm długości.

Jelenie mają bardzo dobry węch i słuch.

Poroże

Poroża jeleni szlachetnych

Wszystkie podgatunki jelenia szlachetnego charakteryzują się dużym porożem (wieniec) o okrągłym pniu i dużej liczbie odrostków. Poroże zrzucane jest w połowie zimy i odrasta wczesną wiosną, osiągając największe rozmiary na początku lata u około 10-letnich osobników. Wiek ten jest tylko przybliżony, ponieważ u ekotypów jelenia karpackiego czy też mazurskiego okres ten przypada na 11-12 rok.

Wyrastające z możdżeni poroże składa się z dwóch tyk. Na każdej z tyk wyróżniana jest róża (krąg przy możdżeniu), perły (drobne zgrubienia) i odnogi (odgałęzienia, których liczba może dochodzić do 30). Pierwszą odnogą ponad różą jest tzw. oczniak, następnie nadoczniak, opierak. Powyżej opieraka może znajdować się widlica (2 odnogi układające się w literę V), lub korona (mianem korony nazywa się 3 lub więcej odnóg). Na dobrze rozbudowanym wieńcu mogą znajdować się dodatkowe odnogi na opieraku. Liczba odnóg i masa poroża zwiększa się z wiekiem jelenia do 10-14 roku życia, u starszych osobników maleje (proces ten nazywany jest uwstecznianiem się poroża). Rzadko kiedy można spotkać byka tak starego, że poroże całkowicie zanikło. Byk, u którego nie wykształciło się poroże, nazywany jestmnichem.

W Polsce wyraźnie zróżnicowanie wagi wieńca występuje między jeleniami karpackimi i mazurskimi a resztą populacji. Byki z Karpat i Mazur mają przeważnie cięższe poroże 6-12 kg, a pozostałe w granicach 3,5-8 kg. Zdarzają się jednak wyjątki. Samica, zwana łanią, poroża nie ma.

Tryb życia

Z natury jest zwierzęciem dziennym, ale pod wpływem czynników zewnętrznych (obecność drapieżników, ludzi) zakłócających jego spokój i poczucie bezpieczeństwa prowadzi głównie nocny tryb życia, w dzień ukrywając się w leśnych gęstwinach. Rozpoczyna żerowanie po zmierzchu, a nad ranem wraca do swojej kryjówki. W ciągu dnia żeruje w miejscach, w których nie wyczuwa żadnego zagrożenia. Jelenie śpią tylko 60-100 minut na dobę.

Pożywienie jeleni stanowią pędy, liście, kora i owoce drzew i krzewów, trawy, zboża, zioła, ziemniaki, buraki, a zimą zeschnięte trawy, mchy, porosty, pączki i młode pędy drzew iglastych. Wychodzą też na pola uprawne skuszone burakami, kapustą, ziemniakami i zbożami.

Jelenie żyją w stadach, w gwarze myśliwskiej nazywanych chmarami. Stadu przewodzi łania licówka. Przepisy wykonawcze polskiego prawa łowieckiego zakazują strzelania do licówki podczas polowania.

Byki, szczególnie podczas rykowiska, korzystają z kąpieli błotnych w tzw. kąpieliskach. Następnie ocierają się o drzewa (malują), w celu pozbycia się pasożytów. W czasie rykowiska mogą one tracić nawet od 10 do 15% masy ciała.

Jeleń na wolności żyje do 12-15 lat. W warunkach fermowych nawet do 23.

Rozród

Cętki młodego jelenia zanikają w wieku ok. 6 miesięcy

Rykowisko jeleni rozpoczyna się w drugiej połowie września. Byki i łanie osiągają dojrzałość płciową w drugim roku życia, ale do rozrodu przystępują zwykle samce powyżej 5 roku życia. Łanie rodzą pierwsze młode w wieku 3 lat. Po ok. 234 dniachciąży, samica rodzi w ukryciu jedno, rzadziej dwa młode, zwane cielętami. Poród przypada na maj-czerwiec. Kiedy tylko młode są zdolne do wędrówki za matką, co następuje po kilku dniach od narodzin, razem z nią dołączają do stada. Żółtawobiałe plamki na bokach i grzbiecie młodych zanikają jesienią. Cielęta żywią się mlekiem matki przez 8-10 miesięcy, pozostając przy niej do trzeciego roku życia.

Znaczenie

Jako roślinożercy regulują przyrost roślin w ekosystemie lasów. Podobnie jak łosie, jelenie spałują drzewa przyczyniając się do ich zamierania. Niszczą też młode pędy drzew poprzez zgryzanie i tratowanie. Jelenie są zabijane, jako gruba zwierzyna, dla mięsa, skór i poroża. Są hodowane na farmach (jako zwierzęta gospodarskie) oraz w parkach i ogrodach zoologicznych.

Zagrożenia i ochrona

Naturalnymi wrogami jeleni w Polsce są wilk, ryś i niedźwiedź. Jeleń szlachetny w Polsce jest zwierzyną z okresem ochronnym. Na jelenie byki polować wolno od 21 sierpnia do końca lutego, na łanie od 1 października do 15 stycznia, natomiast na cielaki od 1 października do końca lutego (rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne z 16.03.2005 r.). Według danych z inwentaryzacji przeprowadzonej w 2011 roku stan liczebności jelenia szlachetnego w Polsce wynosi ok. 190 tys. sztuk i od kilku lat nieustannie wzrasta.

Daniel - byk

Daniel - łania

Daniel

(Dama dama) – gatunek ssaka z rodziny jeleniowatych o wyglądzie i trybie życia podobnym do jelenia szlachetnego. Pochodzi z Azji Mniejszej. Sprowadzony przez Fenicjan, a później Rzymian na obszary śródziemnomorskie, rozpowszechniony w wielu krajach, również w Polsce.

Taksonomia

Część systematyków wyodrębnia dwa podgatunki daniela:

• Dama dama dama – daniel europejski
• Dama dama mesopotamica – daniel mezopotamski

Pozycja taksonomiczna daniela mezopotamskiego jest wśród systematyków dyskutowana. Według niektórych jest to odrębny gatunek.

Morfologia

Daniel jest mniejszy od jelenia szlachetnego. Długość ciała wynosi 130 – 150 cm, wysokość w kłębie ok. 105 cm. Samce (byki) są wyraźnie większe od samic (łań) i przeciętnie ważą od 65 do 80 kg (nawet do 120 kg), samice 30 – 50 kg (do 90 kg). Najczęściej występującym wariantem szaty jest rudobrązowe ubarwienie grzbietu z charakterystycznymi białymi plamami. Wzdłuż kręgosłupa biegnie ciemna smuga. Spód ciała jest biały, na zadzie występuje biała plama z ciemnym obrzeżeniem, tzw. lustro. Ogon jest od góry czarny, od spodu biały. W zimie ubarwienie grzbietu ciała zmienia się na szare, bez plam (tzw. szata zimowa). Inne warianty szaty, to formy melanistyczna i leucystyczna, która dość często jest mylona z albinizmem. Jak u innych przedstawicieli jeleniowatych, samiec posiada poroże, które co roku zrzuca (zwykle w maju), a na jego miejsce wyrasta nowe, w młodym wieku większe, u starszych osobników często słabsze. Są one bardziej szerokie, łopatowate, a jednocześnie mniejsze niż u jelenia szlachetnego. Samica nie posiada poroża. Największe poroża 6–10 letnich danieli osiągają 5–7 kg masy. Daniele mają dobry węch, słuch i bardzo dobry wzrok (tylko w dzień).

Występowanie

Naturalnym obszarem jego występowania jest obszar śródziemnomorski (południe Europy, Azja Mniejsza i północna Afryka). W Polsce nie jest gatunkiem rodzimym. Został introdukowany po raz pierwszy w XIII wieku na Nizinie Śląskiej. Od XVII wieku był wielokrotnie wprowadzany w wielu regionach kraju. Obecnie występuje głównie w zachodniej części Polski (województwo lubuskie, województwo dolnośląskie), dość nielicznie. Na świecie został z powodzeniem wprowadzony do blisko 40 krajów w różnych regionach, w tym w obydwu Amerykach, Australii i Oceanii.

Biotop

Zajmuje różne siedliska, od suchych i gorących po zimne i wilgotne. Wykazuje duże zdolności adaptacyjne. Preferuje rzadkie lasy i ich obrzeża, czasami wychodzi na żerowanie na podleśne pola uprawne i łąki. W górach występuje na wysokościach do ok. 1000 m n.p.m. Żeruje głównie w nocy.

Tryb życia

Żyje w stadach, starsze samce żyją samotnie lub w niewielkich grupach. Pod koniec lata łączą się z grupami samic. Żywi się roślinami zielnymi, młodymi gałązkami drzew i krzewów, a także mchami i porostami. Jest przy tym mniej wybredny niż jeleń. Komunikują się językiem ciała, dźwiękami i zapachami.

Rozród

Gody (bekowisko) odbywają się w miesiącach październik – listopad. Samica rodzi w czerwcu lub lipcu jedno młode (cielęta), czasami dwa, rzadko trzy, po ciąży trwającej około 230 dni. Młode po urodzeniu przebywają wraz z matką i ssą mleko matki aż do jej następnej rui. Dojrzałość płciową osiągają po 2 latach, żyją do 25 lat.

Zagrożenia i ochrona

Daniele stanowią pokarm większych drapieżników. Przez człowieka są zabijane dla mięsa, skór i poroża. W Polsce daniel jest zwierzęciem łownym z okresem ochronnym. Na byki polowania wolno prowadzić od 1 października do 31 stycznia, natomiast na łanie i cielaki od 1 października do 15 stycznia (rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne z 16.03.2005 r.). Populacja irańska, traktowana przez różnych autorów jako podgatunek daniela lub odrębny gatunek Dama mesopotamica – daniel mezopotamski, jest zagrożona wyginięciem.

Lis rudy

Lis rudy

(Vulpes vulpes) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny psowatych (Canidae). Występuje na półkuli północnej, w części Azji, w Europie, Ameryce Północnej i północnej Afryce. W XIX wieku został wprowadzony do Australii, gdzie jest obecnie jednym z największych szkodników.

Lis rudy jest największym z przedstawicieli rodzaju Vulpes, jak i najbardziej rozprzestrzenionym przedstawicielem drapieżnych (Carnivora). Rozprzestrzeniony na całej półkuli północnej, od koła podbiegunowego poprzez Amerykę Północną, Europę i Azję. Zasięg jego występowania wzrasta wraz z ekspansją człowieka, dzięki któremu dotarł m.in. na Australię, gdzie jest uważany za szkodnika zagrażającego życiu przedstawicieli tamtejszych ssaków i ptaków. Między innymi z tych przyczyn został wpisany na listę gatunków chronionych IUCN jako gatunek mniejszego ryzyka. Został również umieszczony na liście 100 najbardziej inwazyjnych gatunków.

Lis rudy wywodzi się z Eurazji, gdzie wyewoluował z mniejszych przodków. Ekspansja gatunku objęła najpierw Amerykę Północną, do której gatunek ów dostał się zaraz po zlodowaceniu Wisconsin. Wśród lisów, lis rudy cechuje się najbardziej progresywnymi dla drapieżnych cechami. Należą do nich rozmiar (jest największym przedstawicielem lisów) oraz duża zdolność adaptacyjna do nowych środowisk. Pomimo nazwy gatunkowej, często zdarzają się inne niż rude umaszczenia co jest skutkiem częstych zmian w materiale genetycznym, łącznie z albinizmem i melanizmem. Obecnie wyróżnia się 45 podgatunków lisa rudego, które można podzielić na dwie grupy – rasy duże, zamieszkujące tereny północne, i małe, rezydujące głównie w Azji, przeważnie w jej środkowo-wschodniej części. Lisy rude są zwierzętami społecznymi, których stada przewodzone są przez parę alfa mającą jako jedyna prawo do rozmnażania. Pozostałymi członkami stada są zwykle potomkowie pary alfa, które zostają z rodzicami, by pomóc w opiece nad szczeniętami.

Lis rudy poluje głównie na małe gryzonie, lecz żywi się również zającowatymi, kurowatymi, małymi gadami, bezkręgowcami oraz małymi kopytnymi. Sporadycznie spożywają również owoce i warzywa. Chociaż lis rudy wykazuje tendencję do zabijania mniejszych drapieżników, to jednak jest narażony na atak ze strony wilków, kojotów, szakali oraz średnich i dużych kotowatych. Gatunek ma długą historią związków z człowiekiem – był tępiony przez wieki jako szkodnik i surowiec do produkcji futer. Często lis rudy zajmuje ważne miejsce w kulturze lub mitologii różnych ludów. Z powodu swojego rozprzestrzenienia jest jednym z głównych gatunków hodowanych na futra.

Ewolucja

Lis rudy jest uważany za najbardziej progresywnego przedstawiciela rodzajuVulpes, znacznie bardziej wyspecjalizowanego do drapieżnictwa niż lis afgański, korsak, czy lis bengalski. Czaszka lisa rudego wykazuje znacznie mniej cech pedomorficznych, niż u innych gatunków, a obszar trzewioczaszki jest znacznie bardziej rozwinięty. Nie jest jednak tak wyspecjalizowany do drapieżnictwa jak lis tybetański^.

Pochodzenie

Euroazjatyckie pochodzenie lisa rudego może wywodzić się od Vulpes alopecoideslub chińskiego V. chikushanensis, bowiem oba te gatunki pochodzą z okresu przejściowego zwanego średnim wilafranszem. Najstarsze pozostałości lisa rudego odnaleziono w Barany na Węgrzech i datuje się je na 3,4-1,8 miliona lat. Szczątki wskazują, iż żyjące dziś lisy rude są znacznie większe od swoich przodków. Najstarsze skamieniałości współcześnie wyglądającego lisa datuje się na środkowy plejstocen, w związku z osadnictwem człowieka. Wskazuje to, że prymitywi ludzie polowali na lisy zarówno dla mięsa, jak i dla skóry.

Kolonizacja Ameryki Północnej

Lis rudy skolonizował Amerykę w jakiś czas po zlodowaceniu Wisconsin. Obecnie uważa się, że wszystkie zamieszkujące Amerykę lisy wywodzą się z dwóch, wyraźne wyodrębnionych linii, które musiały rozejść się zaraz po ekspansji lisa. Skamieliny lisa występują na 25 stanowiskach w stanach Arkansas, Kolorado, Idaho, Kalifornia, Missouri, Nowy Meksyk, Tennessee, Teksas, Wirginia i Wyoming.

Podgatunki

Według danych z 2005 roku, wyróżnia się 45 podgatunków lisa rudego. W 2010 roku wyodrębniono jeszcze jeden podgatunek z Sacramento Valley na podstawie badania haplotypu mitochondrialnego. Znane są krzyżówki między podgatunkami lisa rudego. Przykładowo lisy z Wielkiej Brytanii ekstensywnie krzyżowały się z lisami z Niemiec, Francji, Belgii, Sardynii i prawdopodobnie z lisami z Syberii i Skandynawii. Lisy europejskie krzyżowały się z amerykańskimi głównie w XVIII wieku.

Podgatunki lisa rudego dzielone są na dwie grupy:

• podgatunki północne – charakteryzują się dużymi rozmiarami i jaskrawo ubarwionym futrem,
• szare pustynne podgatunki południowe – mniejsze, o prymitywniejszej czaszce, dłuższych kończynach i większych uszach.

Lisy żyjące w środkowo-wschodniej Azji wykazują cechy pośredni pomiędzy podgatunkami północnymi a południowymi.

Budowa

Lisy rude mają wydłużone ciało i względnie krótkie kończyny. Ogon, który jest długości ponad połowy ciała (ok. 70% długości głowy i tułowia) jest długi i puszysty i dotyka ziemi, gdy lis stoi na łapach. Źrenice są owalne i ułożone wertykalnie. Obecne są migawki, jednak poruszają się one tylko, gdy powieki są zamknięte. Wszystkie cztery palce tylnej kończyny dotykają ziemi podczas chodzenia, natomiast w przednich łapach jeden z palców (palec pierwszy) umieszczony jest wyżej, tak jak u psów. Lisy są niezwykle zwinne i skoczne, mogą w skoku osiągnąć pułap ponad dwóch metrów, co pozwala im na przeskakiwanie ogrodzeń, świetnie pływają. Samice mają zwykle trzy pary sutków, choć spotykane (nawet często!) są też takie, które mają ich nawet do dziesięciu par. Jądra samców są mniejsze niż u lisa arktycznego.

Czaszka jest wąska i wydłużona z małą mózgoczaszką. Kły są względnie długie. Dymorfizm płciowy w budowie czaszki jest bardziej widoczny niż u Korsaków, gdzie czaszki samic są mniejsze od przeciętnej czaszki samca, lecz szersze w części nosowej. Samice mają też zwykle dłuższe kły. Czaszki lisów różnią się od psich dłuższym i węższym pyskiem, szerzej rozstawionymi przedtrzonowcami, smuklejszymi kłami i bardziej wypukłym niż wklęsłym profilem.

Wymiary

Lisy rude są największymi przedstawicielami rodzaju Vulpes, lecz są znacznie lżejsze niż przeciętne psowate. Dla przykładu ich kości kończyn są o 30% lżejsze niż tej samej wielkości kości psie. U tego gatunku wyraźne są szczególne cechy budowy w związku z płcią, wiekiem, rozmieszczeniem na kuli ziemskiej z uwzględnieniem cech indywidualnych każdego osobnika. Przeciętnie dorosłe lisy mają ciało wysokości 35-50cm od stóp do ramion i długość ciała 49-90cm, gdzie ogon ma długość ok. 53-60 cm. Uszy mają 7,7-12,5 cm długości, a kończyny tylne 12-18,5 cm. Waga waha się od 2,2-10 kg, gdzie samice zwykle ważą o 15-20% mniej niż samce. Samce mają czaszkę długości 129-167 mm, a samice 128-159 mm. Trop przednich łap ma długość 60 mm i szerokość 45 mm, a tylnych długość 55 mm i szerokość 38 mm. Lisy przemieszczają się z prędkością 6-13 km/h, a podczas biegu uzyskują prędkość 50 km/h. Odstępy między śladami łap wynoszą 25-35 cm. Amerykańskie lisy są zwykle lżej zbudowane, mają dłuższe ciało i wyraźniejszy jest u nich dymorfizm płciowy. Brytyjskie lisy są masywnie zbudowane i mają krótkie ciała, podczas gdy europejskie, kontynentalne lisy mają wielkość i wagę ciała zbliżoną do średniej (podane pow.). Największy schwytany lis to ważący 12 kg i mierzący 122 cm długości samiec. Został upolowany w hrabstwie Kent w Wielkiej Brytanii.

Futro

Futro zimowe jest gęste, miękkie, gładkie, puszyste i względnie długie. Lisy żyjące na północy mają bardzo długie, gęste i puszyste futra, południowe osobniki charakteryzujące się krótkim i szorstkim futrem. Amerykańskie podgatunki mają gładsze futra niż europejskie. Wyróżnia się trzy typy umaszczenia: rude, szare i tzw. „krzyżowe” (patrz Mutacje). Lisy o rudym umaszczeniu mają jasne, rudo-rdzawe futro z żółtawymi pasmami sierści. Na grzbiecie sierść o brązowej barwie formuje pas biegnący wzdłuż kręgosłupa. U lisów o krzyżowym umaszczeniu dodatkowo występuje pas ciemniejszej sierści łączący barki, przecinający pod kątem prostym pas biegnący wzdłuż kręgosłupa. Tylne partie grzbietu są zwykle szarawe, natomiast sierść na brzuchu jest jaśniejsza, natomiast na gardle, policzkach, wzdłuż dolnej wargi i na klatce piersiowej jest całkowicie biała. Pozostałe partie ciała są ciemno umaszczone. U samic podczas laktacji sierść na brzuchu może zmienić kolor na ceglasty. Górne partie kończyn są rdzawe, natomiast sierść pokrywająca stopy jest czarna. Górna część pyska i kark jest jasnoczerwony lub czerwono-brązowy, natomiast okolice górnej wargi są białe. Tył uszu jest ciemnoczerwono, brązowy lub czarny, natomiast przednia część uszu jest biaława. Górna część ogona jest ruda, lecz jaśniejsza niż pozostałe części ciała ubarwione na ten kolor. Spód ogona jest szarawy. Czarny punkt u nasady ogona otacza tzw. „gruczoł fiołkowy”. Końcówka ogona jest biała.

Zmysły

Lisy posiadają zdolność widzenia stereoskopowego, jednak ich wzrok reaguje głównie na ruch. Lisy mają bardzo dobry słuch, mogą usłyszeć odpoczywającego cietrzewia z odległości 600 kroków, latającą wronę z odległości 1/4-1/2 km i pisk myszy z odległości 100 m. Są w stanie zlokalizować dźwięki co do jednego stopnia w zakresie 700-3000 Hz, w wyższych częstotliwościach słabiej. Ich zmysł powonienia jest dobry, lecz słabszy od węchu innych psów.

Gruczoły zapachowe

Lisy rude mają parę gruczołów położonych obok odbytu (tzw. gruczoły analne) połączone gruczołem łojowym. Oba uchodzą do jednego kanalika wydzielniczego, który działa jak komora fermentacyjna dla aerobów i anaerobów, które przekształcają sebum do różnych związków zapachowych zawierających m.in. kwasy alifatyczne. Owalny gruczoł ma długość 25 mm i szerokość 13 mm i wydziela woń fiołków. Obecność gruczołów na stopach jest możliwa. Mają one postać głębokich, czerwonych kanalików pomiędzy palcami wydzielających silną woń. Gruczoły łojowe znajdują się na połączeniu skóry szczęki i żuchwy.

Zachowania społeczne i terytorialne

Lisy rude mogą zarówno zajmować ściśle określone terytoria lub prowadzić wędrowny tryb życia. Do znakowania swojego terytorium używają moczu, którym znakują również miejsca, gdzie składowane przez nie jedzenie się wyczerpało, by nie tracić czasu na ich przeszukiwanie. Lisy rude żyją w rodzinnych grupach dzieląc jedno terytorium, lub formują stada, w którym para alfa „przygarnia” odrzucone przez swoją rodzinę lisy. W terenach ubogich w pożywienie może powstać silna hierarchia. Postawionych niżej od pary alfa lisów jest zwykle od dwóch do ośmiu. Są to głównie młode osobniki, które pomagają w wychowie szczeniąt, choć wcześniej mogły być dominującymi członkami stada. Gdy lisięta dorosną, mogą opuścić stado o ile szanse na przejęcie kontroli nad jakimś terenem jest duże, w innym przypadku pozostają w rodzinnej grupie kosztem niemożności rozmnażania.

Rozmnażanie i rozwój

Lisy rude przystępują do kopulacji raz do roku, na wiosnę. Na dwa miesiące przed rują, zwykle w okolicach grudnia, narządy płciowe samicy zmieniają kształt i wielkość. Do momentu wystąpienia rui jajniki samic zwiększają się 1,5-2 razy. Produkcja spermy u samców rozpoczyna się jesienią, a swą największą intensywność przybiera zimą, gdy ciężar jąder zwiększa się. Ruja samic trwa trzy tygodnie, podczas których samce pokrywają je przez kilka dni, często w norach. Podczas kopulacji dochodzi do erekcji „Bulbus glandis”, struktury występującej u psowatych, która uniemożliwia wysunięcie prącia z pochwy, aż do momentu całkowitej ejakulacji. Ten stan może trwać znacznie dłużej niż godzinę. Ciąża trwa 49-58 dni. Z powodu dużej monogamii lisów rudych, podczas badań DNA wśród populacji można zauważyć mylne znaki poligamii lub kazirodztwa. Samice poza samicą alfa nawet jeśli zajdą w ciążę nie mają szansy wychować szczeniąt, które są zabijane przez dominującą parę lub innych członków stada.

W miocie rodzi się najczęściej od czterech do sześciu szczeniąt, chociaż możliwe są przypadki pojawienia się w jednym miocie nawet do trzynastu lisiąt. Młode rodzą się ślepe, głuche i bezzębne z gęstą i puszystą, ciemną sierścią. W chwili porodu ważą 56-110 g i 14,5 cm długości, a ogon 7,5 cm. Młode mają krótkie kończyny, duże głowy i szerokie klatki piersiowe. Matka pozostaje z nimi przez pierwsze dwa do trzech tygodni bez przerwy, jako że młode nie mają początkowo zdolności termoregulacji. W tym okresie ojciec lub pozostali członkowie stada (głownie są to samice, dorosłe samce zwykle opuszczają stado przy sposobności) karmią matkę. Matki zaciekle bronią swoich młodych, nawet przed znacznie większymi drapieżnikami. W przypadku, gdy matka zginie, a młode są jeszcze niesamodzielne, ojciec przejmuje opiekę nad nimi. Oczy otwierają się szczeniętom ok. 13-15 dni po porodzie. W tym samym czasie i kanały słuchowe się odtykają i wyrastają im górne zęby. Dolne wyrzynają się ok. 3-4 dni później. Ich oczy są niebieskie, jednak w ciągu kolejnych 4-5 tygodni przyjmują bursztynową barwę. Po trzech tygodniach od porodu ich futro zaczyna się przebarwiać na rudo. Miesiąc od porodu pojawiają się białe plamy sierści na pyskach. W tym czasie intensywnie rosną uszy i wydłuża się pysk. W wieku trzech do czterech miesięcy młode zaczynają opuszczać norę. Laktacja u samic trwa przez 6-7 tygodni. Wełnista sierść młodych zaczyna być coraz bardziej szorstka i błyszcząca około 8 tygodnia życia. W wieku 3-4 miesięcy młode maja już długie kończyny, wąską klatkę piersiową i wydłużony pysk – cechy typowe dla dorosłych osobników. Dojrzałość lisy uzyskują w 6-7 miesięcy po porodzie. Niekiedy samice uzyskują dojrzałość płciową w 9-10 miesiącu. Lisy rude mogą żyć do 14 lat, jednak na wolności zwykle nie dożywają 1,5 roku.

Sen

Lisy śpią ok. 9,8 godziny na dobę.

Schronienie

Poza okresem rozrodczym lisy preferują wolne przestrzenie pokryte gęstą roślinnością, choć mogą chronić się w jamach przed złymi warunkami pogodowymi. Nory kopane są zwykle wśród wzgórz, na zboczach gór, w wąwozach, urwiskach, na brzegach zbiorników wodnych, w rowach, zagłębieniach, żlebach, rozpadlinach skalnych oraz w terenach zaniedbanych lub opuszczonych przez ludzi. Lisy preferują kopać nory w żyznych glebach dobrze osuszonych, np. przez korzenie drzew. Nory w pobliżu drzew mogą przetrwać dekady, natomiast te wykopane na stepie najwyżej kilka lat. Mogą na trwałe opuszczać swoje nory w wyniku epidemii nużycy, prawdopodobnie jest to mechanizm obronny uniemożliwiający rozprzestrzenianie się choroby. W pustynnych rejonach Eurazji lisy mogą używać nor wilków, jeżozwierzy, lub innych dość dużych zwierząt, jak i tych wykopanych przez kolonie myszoskoczków. Nory lisów dzielą się na jamy i korytarze. Główne wejście prowadzi w dół, pod kątem ok. 40 stopni i rozszerza się do miejsca, z którego odbiegają liczne korytarze boczne. Głębokość nory osiąga 0,5-2,5 metra i rzadko dochodzi do poziomu wód gruntowych. Główny korytarz może mieć do 17 metrów, jednak zwykle ma 5-7 metrów. Wiosnę lisy rude czyszczą swoje nory z zużytej ziemi najpierw wykonując szybkie ruchy przednimi łapami, a następnie za pomocą tylnych łap wykopują zużytą ziemię z nory na odległość ok. 2 metrów od wejścia. Gdy rodzą się młode zużyta ziemia jest wydeptywana, w ten sposób tworzone jest miejsce, gdzie młode mogą się bawić i otrzymywać pożywienie. Lisy mogą dzielić swoje nory ze świszczami lub borsukami. W przeciwieństwie do borsuków, które również czyszczą swoje nory z ziemi i załatwiają potrzeby fizjologiczne w specjalnie przygotowanych latrynach, lisy zwyczajowo zostawiają obok wejścia do nory nieskonsumowane resztki ofiar.

Pożywienie i polowanie

Lisy rude są wszystkożercami i mają bardzo urozmaiconą dietę. W byłym ZSRR naliczono aż 300 gatunków zwierząt i roślin, które stanowiły pożywienie dla lisów. Zwykle żywią się małymi gryzoniami, głównie myszami, wiewiórkami naziemnymi, myszoskoczkami, chomikami, gofferami i nornicami. W drugiej kolejności sięgają po ptaki (głównie wróblowate, grzebiące, kaczkowate), zającowate, jeżozwierze, szopy pracze, dydelfy i zwierzęta wodne (ssaki – np. wydry, ryby i szkarłupnie). Sporadycznie zjadają też małe kopytne. Lisy rude zwykle polują na zwierzynę o masie do 3,5 kg, same potrzebują ok. 500 g pożywienia dziennie. Ważną rolę w diecie pełnią rośliny, zwłaszcza owoce. Ich spożycie jesienią w niektórych rejonach stanowi nawet 100% diety tych zwierząt w tej porze roku. Najczęściej spożywanymi owocami są: jagody, borówki, maliny, jeżyny, czereśnie, wiśnie, jabłka, śliwki, winogrona, persymona, morwa i żołędzie. Do innych spożywanych roślin należą liczne gatunki traw, turzyc i roślin bulwkowych.

Lisy preferują polować wczesnymi porankami, przed wschodem słońca, lub późnym wieczorem. W przypadku polowania na zwierzęta myszopodobne, lisy najpierw dokładnie lokalizują zdobycz za pomocą słuchu, a następnie skaczą wysoko (na 2 metry) w powietrze. Stabilność skoku zapewnia ogon. Po wszystkim lądują wprost na swą oddaloną do 5 metrów zdobycz przednimi łapami. Zwykle żywią się padliną w godzinach wieczornych. Lisy są niezwykle zaborcze i będą bronić zdobyczy nawet przed większym drapieżnikiem. U lisów może występować nadmierne zabijanie zwierzyny, tzn. zabijanie ofiar pomimo braku potrzeby zaspokojenia głodu. Dzieje się to zwykle podczas wychowu młodych. Nagrano, iż w jednym sezonie lęgowym cztery lisy zabiły do 200 mew śmieszek każdy. W związku z powyższym straty w ptactwie hodowlanym mogą być ogromne. Lisy nie lubią zapachu kretów, jednak nie powstrzymuje ich to przed złapaniem ich dla młodych, jako „żywej zabawki”.

Relacje z innymi drapieżnikami

Lisy rude zazwyczaj dominują nad innymi przedstawicielami swojego rodzaju. Lisy arktyczne zwykle unikają konkurencji z lisami rudymi i w tym celu uciekają na bardziej wysunięte na północ terytoria, gdzie pożywienie jest zbyt ubogie dla ich kuzynów o masywniejszym ciele. Zależność między tymi dwoma gatunkami reguluje ich zasięg występowania – północną granicę terytoriów lisów rudych wyznacza brak dostatecznej ilości pożywienia, a południową granicę terytoriów lisów arktycznych – występowanie lisów rudych, które są od nich lepiej przystosowane do drapieżnictwa. Oba te gatunki zostały introdukowane na Aleuty i Wyspy Aleksandra. W niedługim czasie na wyspach lisy rude wytępiły lisy arktyczne, a na jednej wyspie odnotowano, iż jeden samiec lisa rudego zabił wszystkie lisy arktyczne w 1866 r. W miejscach, gdzie nisze ekologiczne tych zwierząt się pokrywają możliwa jest również koegzystencja. Lisy arktyczne zadowalają się wtedy głównie lemingami, pozostawiając lisom rudym większe gryzonie. Oba gatunki będą zabijać młode drugiego gatunku, gdy tylko natrafi się sposobność. Lisy rude są poważnymi konkurentami korsaków, gdyż przez cały rok polują na tę samą zdobycz. Lisy rude są większe, lepiej przystosowane do polowania w głębszym, sięgającym 10 cm śniegu i bardziej efektywne w polowaniu i gonieniu dużych gryzoni. Korsaki zdają się mieć nad nimi przewagę jedynie na terenach stepowych i półpustynnych. W Izraelu lisy afgańskie uciekają od rywalizacji z lisami rudymi ograniczając swe terytoria do skalnych klifów i wąwozów, omijając niziny zamieszkiwane przez te drugie. Lisy rude dominują również nad lisami długouchymi i płowymi. Lisy długouche unikając rywalizacji zasiedlają bardziej jałowe, pustynne tereny, jednak coraz częściej zostają z nich wyparte, głównie przez zmiany, jakie w środowisku czyni działalność człowieka. Lisy rude będą polowały na oba gatunki, gdy to możliwe, oraz współzawodniczyć o pożywienie i schronienie. Jedynym gatunkiem lisa, jednak nie pochodzącym już z rodzaju Vulpes, który dominuje nad lisem rudym we wszystkich regionach, gdzie występuje, jest lis wirginijski. Oba te gatunki w swojej historii miały ze sobą jedynie sporadyczny kontakt. Lisy wirginijskie zajmują tereny porośnięte gęstą roślinnością, w przeciwieństwie do lubujących się w otwartych przestrzeniach lisach rudych. Kontakt między tymi gatunkami zwiększył się w wyniku deforestacji, która umożliwiła lisom rudym zajęcie siedlisk lisa wirginijskiego.

Wilki mogą zabijać i żywić się lisami rudymi. W Ameryce Północnej, gdzie lis koegzystuje z kojotem, terytoria zajmowane przez lisy rude znajdują się na około terytoriów kojotów. Zjawisko to tłumaczone jest prawdopodobną tendencją lisów do unikania kontaktów z kojotami. Oddziaływania międzypopulacyjne u tych dwóch gatunków wahają się od stricte antagonistycznych do obojętnych. Większość zachowań agresywnych wychodzi od kojotów i znane są tylko nieliczne przypadki zachowań agresywnych, których źródłem były lisy, nie licząc tych, prezentowanych podczas bronienia się zaatakowanego przez kojota lisa i ochrony młodych. Czasami kojoty i lisy odżywiają się w swoim towarzystwie. W Izraelu, gdzie lisy koegzystują z szakalami złocistymi, oba te gatunki rywalizują o pożywienie. Lisy zwykle ignorują zapach szakala na swoim terytorium i unikają bliskiego kontaktu. W terenach, gdzie szakale zaczęły dominować, zauważono spadek liczby lisów rudych.

Lisy rude dominują nad jenotami, czasami zabijają ich młode, a dorosłe osobniki zagryzają na śmierć. Znane są przypadki, gdy lisy rude zabijały jenoty w ich norach. Oba te gatunki konkurują o pożywienie w postaci małych gryzoni, np. myszy. Konkurencja ta osiąga swój szczyt wiosną podczas wychowu młodych. Według danych, 11,1% zgonów wśród liczącej 54 osobniki populacji jenota na Wielkim Stepie została spowodowana przez lisy rude. W północno-zachodniej Rosji lisy rude wytępiły 14,3% liczącej 186 osobników populacji jenota.

Lisy rude mogą zabijać małe łasicowate, takie jak łasica, kuna domowa, kuna leśna, gronostaj, kałanek, oraz młode sobole. Dowody wykazują, iż borsuki mogą żyć z lisami w tej samej norze, w wydzielonej jej części. Jest to przykład protokooperacji tych gatunków – lisy zaopatrują borsuki w pożywienie (resztki niedojedzonej zdobyczy), natomiast borsuki czyszcząc swoją norę, usuwają również brud z nory lisów. Znane są jednak przypadki, gdy borsuki wyganiały lisy z nory i niszczyły im schronienie, a nawet zabijały młode. Rosomaki mogą zabijać lisy, głównie, gdy te śpią lub są bezbronne. Lisy natomiast mogą zabijać niestrzeżone młode rosomaków.

Lisy mogą rywalizować z hienami na szerokim polu. Lisy ustępują hienom na polu ataku, gdyż potężne szczęki hien bardzo łatwo mogą odrywać części ciała zdobyczy, co jest trudne do osiągnięcia przez lisy. Lisy mogą nękać hieny dzięki swym mniejszym rozmiarom i większej szybkości. Znane są przypadki dręczenia hien przez lisy nie tylko w czasie rywalizacji o padlinę, ale również bez wyraźnej przyczyny. Czasami lisy źle oceniają swoje możliwości w czasie i padają łupem hien. W legowiskach hien często znajdowane są pozostałości po zwłokach lisów. Hieny mogą też zabijać lisy, które wpadły w pułapkę.

W Eurazji lisy mogą padać ofiarą lampartów, karakali i rysi. Rysie zaganiają lisy w tereny pokryte głębokim śniegiem, gdzie ich długie kończyny umożliwiają lepsze poruszanie się niż krótkie łapy lisów. W kilku rejonach Rosji lisy występują tylko sporadycznie, ze względu na intensywnie broniące swoich terytoriów rysie. Uznaje się jednak, iż rysie stanowią dla lisów rudych znacznie mniejsze zagrożenie niż wilki. Do północnoamerykańskich drapieżców polujących na lisy zaliczane są pumy, rysie kanadyjskie i rude.

Komunikacja

Lisy rude mają szeroką skalę wokalną sięgającą pięciu oktaw. Ostatnie analizy wyróżniają dwanaście różnych dźwięków wytwarzanych przed dorosłe osobniki i osiem przez młode. Większość odgłosów można podzielić na kontaktowe i interakcyjne. Te pierwsze różnią się długościami pauz, a drugie natężeniem i agresją.

• Dźwięki kontaktowe: najczęściej używany dźwięk służący do komunikacji to trzy do pięciu szczeknięć, wydawanych zwykle przez parę zbliżających się do siebie osobników. Dźwięk ten najczęściej słychać od grudnia do lutego, kiedy jednak może być pomylony z głosami wydawanymi przez strzegące terytoriów sowy. Nie zawsze lisy wydają ten dźwięk. Zarejestrowano, iż w niewoli owo powitanie było stosowane względem osobników znanych, ale nie względem obcych. Młode zaczynają wydawać ten dźwięk w wieku 19 dni, by zwrócić na siebie uwagę. Gdy lisy zbliżają się do siebie wydają trójzgłoskowe powitanie podobne do gdakania kur. Dorosłe osobniki witają młode głośnymi, szorstkimi odgłosami.

• Dźwięki interakcyjne: podczas witania się lisy wydają z siebie wysoki, skomlący dźwięk, zwłaszcza osobniki uległe. Uległe lisy podchodząc do dominujących wydają z siebie wysoki, piskliwy podobny do syreny krzyk. Podczas agresywnych zachowań wydają z siebie gardłowy, grzechoczący dźwięk. Można go zaobserwować głównie podczas sezonu godowego u rywalizujących samców. Jest on też wydawany przez odrzucające zaloty samice.

Innym, niedającym się zaklasyfikować dźwiękiem jest długie, rozciągnięte, monosylabiczne „łaaa”. Jako że jest on głównie słyszany podczas sezonu godowego, wnioskuje się, iż jest on wydawany przez samice przywabiające samców. Gdy lisy czują się zagrożone emitują jednosylabowe szczeknięcie. Słyszany z bliska przypomina kaszel, a z daleka zdaje się być ostrzejszy. Młode podczas opieki nad nimi płaczą. Ich płacz staje się głośniejsze, gdy są niezadowolone.

Zasięg występowania

Lisy rude należą do zwierząt o szerokim zasięgu występowania, który wynosi u tych zwierząt prawie 70 mln km². Zajmują całą półkulę północną od koła okołobiegunowego do Ameryki Środkowej i stepów Azji. Są nieobecne na Islandii, wyspach Arktyki, w niektórych partiach Syberii i na pustyniach.

Choroby i pasożyty

Lisy rude są jednym z największych rezerwuarów wścieklizny. Londyńskie lisy często zapadają na zapalenie stawów zwłaszcza w okolicach kręgosłupa. Lisy rude chorują też na leptospirozę i tularemię, choć na tę ostatnią nie są zbyt podatne. Mogą również zapadać na listeriozę i spirochetozę, jak i przenosić różę, brucelozę i zapalenia mózgu. Tajemnicza, fatalna choroba zaatakowała lisy w pobliżu jeziora Sartlan w okręgu nowosybirskim. Prawdopodobnie zostały one zaatakowane przez zapalenie mózgu, które zaobserwowano u lokalnie hodowanych lisów srebrnych. Lisy zapadają też na dżumę.

Lisy rzadko są żywicielami pcheł. Gatunki jak Spilopsyllus cuniculi zwykle przenoszą się na lisy z ich ofiar, natomiast inne, jak Archaeopsylla e. erinaceiatakują lisy podczas wędrówek. Pchły, które normalnie pasożytują na lisach to: pchła ludzka, pchła psia i Paraceras melis. Kleszcze, takie jak kleszcz pospolity iIxodes hexagonus nie są rzadkością u lisów, zwłaszcza u wychowujących młode samic i u młodych, atakowanych przez pasożyty jeszcze w norach. WeszTrichodectes vulpis jest wyspecjalizowana do atakowania lisów, jednak rzadko występuje na lisach. Świerzbowce ludzkie są najczęstszą przyczyną dermatoz u lisów. Powoduje ona wypadanie sierści od nasady ogona i tylnych łap poprzez zad do pozostałych części ciała. W końcowym etapie lisy mogą stracić większość futra, 50% swojej wagi i gryźć zarażone kończyny. W przypadku epidemicznego charakteru choroby lisy giną zwykle w cztery miesiące po zainfekowaniu. Do innych pasożytów wewnętrznych należą Demodex folliculorum, Notoderes, Otodectes cynotis (żyjące w kanałach usznych), Linguatula serrata (wrzęcha bytująca w kanale nosowym) i grzybice.

Znanych jest 60 różnych helmintów atakujących lisy hodowane na lisich fermach, natomiast na wolności tylko 20 takich pasożytów. Kilka gatunków kokcydiów z rodzaju Isospora i Eimeria również atakują lisy. Najbardziej rozpowszechnionymi nicieniami pasożytującymi na lisach są glista psia, Unicinaria stenocephala,Capillaria aerophila i Crenosoma vulpis, ostatnie dwa atakują płuca. Capillaria plica atakuje pęcherz moczowy lisów. Włosień kręty rzadko atakuje lisy. Najpospolitszymi tasiemcami pasożytującymi na lisach są Taenia spirali i T. pisiformis. Rzadziej występują tasiemiec bąblowcowy i Echinococcus multilocularis. Również kilka gatunków przywr atakuje lisy.

Borsuk

Borsuk, jaźwiec

(Meles meles) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny łasicowatych.

Cechy

• silna budowa
• sierść sztywna
• grzbiet szary, brzuch i nogi czarne
• na głowie 2 czarne pręgi
• oczy i uszy małe
• ogon (typu kwiat) krótki
• łapy zakończone pięcioma palcami i długimi pazurami
• długość ciała do około 90 cm, wysokość do 30 cm
• waga 12-20 kg (czasami więcej).

Odżywianie

Borsuk jest oportunistycznym wszystkożercą, łatwo przystosowującym się do zasobów pokarmowych w okolicy siedliska - jego dieta obejmuje wiele roślin i zwierząt. Dżdżownice stanowią najważniejsze źródło pożywienia borsuka; do ważnych należą także duże owady, małe i młode ssaki oraz przy nadarzającej się okazji ptaki, padlina, zboża i owoce. Ssaki, na które poluje to m.in.zające i, szczury, myszy, norniki, ryjówki, krety i jeże oraz przydomowe zwierzęta znajdujące się na terenie łowieckim borsuka tj, koty królik. Do owadów zalicza się chrząszcze, w tym biegaczowate i gnojarzowate, gąsienice, komarnice oraz gniazda os i trzmieli. Ze zbóż preferuje: pszenicę, owies, kukurydzę oraz sporadycznie jęczmień. Do owoców, które zjada należą: dojrzałe jabłka, gruszki i śliwki, które same spadną na ziemię, jeżyny, borówki, maliny, truskawki, żołędzie, buczynę i dzikie bulwy roślin z rodzaju Arum. Sporadycznie zjada także ptaki gniazdujące na ziemi, żaby, ropuchy, traszki, węże, jaszczurki, ślimaki, grzyby i zieleninę - koniczynę i trawy - zwłaszcza w zimie i podczas suszy.

Występowanie i biotop

Borsuk występuje w lasach Eurazji (w całej Polsce). Za ostoję obiera okolice lesiste, w szczególności lasy mieszane i liściaste z bogatym podszytem, otoczone urodzajnymi polami. Uwielbia przebywać w pobliżu terenów podmokłych i wody^{. ]}Borsuka można także spotkać w dużych i starych kompleksach sadowniczych, otoczenie to sprawia że czuje się znakomicie a na kryjówki wybiera nory kopane samodzielnie, przepusty a czasem jamy pod budynkami w najbliższym sąsiedztwie człowieka.

Rozmnażanie

Okres godowy borsuka trwa od lutego do października. Najczęściej do kopulacji dochodzi w sierpniu. Zagnieżdżenie się zapłodnionych jajeczek może być opóźnione na okres 7-15 miesięcy, jeżeli warunki środowiskowe są nieodpowiednie dla samicy. Po implantacji ciąża trwa 7-8 tygodni i po tym okresie rodzi się 1 do 5 młodych. Narodziny odbywają się w specjalnie przygotowanej norze. Tutaj młode borsuki pozostają przez 8 tygodni. Karmione są mlekiem matki, a ssać przestają po 4 miesiącach życia.

Nora

Borsuk prowadzi życie nocne, dzień przesiaduje w norze, a właściwie w komorze nory. Nora ma często bardzo skomplikowaną budowę. Do głównej komory prowadzi często kilka krętych korytarzy, a wejścia do nich z zewnątrz są od siebie znacznie oddalone. Jest bardzo czysta w odróżnieniu od nory lisiej. Wszystkie nieczystości z nory wyrzuca na zewnątrz, a swoje odchody wydala do małych dołków zwanych latrynami, których nie zakopuje. Latryny wykopuje w pobliżu nory. Z nastaniem mrozów borsuk zasypia w norze. Zimowy sen nie jest ciągły, gdyż w dniach ocieplenia budzi się i wychodzi z nory, by zaspokoić pragnienie lub coś złowić. W czasie zimowego snu borsuk żyje nagromadzonym w organizmie tłuszczem, przez co traci na wadze do 7 kg.

Ochrona

Ze względu na tryb życia i niewielką atrakcyjność dla myśliwych, borsuki nie są poważnie zagrożone. Są jednak często zabijane przez człowieka jako zwierzęta przenoszące wściekliznę. Jego naturalnymi wrogami są wilki i rysie. Na borsuki można polować od 1 września do 30 listopada, a na terenach obwodów łowieckich, na których występuje głuszec - przez cały rok

Bóbr

Żeremie

Bóbr europejski

(Castor fiber) – gatunek ziemnowodnego gryzonia z rodziny bobrowatych(Castoridae). Uważa się go za największego gryzonia Eurazji: masa ciała dorosłego osobnika dochodzi do 29 kg, a długość ciała do 110 cm. Jest zwierzęciem silnie terytorialnym, rodzinnym i zasadniczo monogamicznym; wiedzie nocny tryb życia. Posiada szereg cech morfologicznych, które ułatwiają mu prowadzenie ziemnowodnego trybu życia – może przebywać pod wodą bez przerwy nawet do 15 minut. Bóbr należy do nielicznego grona gatunków, które potrafią przystosować środowisko do własnych potrzeb. Dzięki wyjątkowo silnym siekaczom bobry potrafią ściąć bardzo grube drzewa, o średnicy nawet do 1 m. Do najbardziej charakterystycznych śladów funkcjonowania bobrów w środowisku należą budowane przez nie tamy i żeremia.

W przeszłości zasięg występowania gatunku obejmował całą strefę umiarkowanąEuropy i Azji, do czasów dzisiejszych wyginął w wielu regionach Europy. Można go spotkać w północnej części Eurazji: od Francji, przez Europę Środkową, Skandynawię, po Rosję, wraz z azjatycką jej częścią, a także w chińskim regionieSinciang i w zachodniej Mongolii.

W większości krajów europejskich Castor fiber podlega ochronie na podstawie dwóch aktów prawnych: Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk oraz Dyrektywy Siedliskowej. W Polsce jestgatunkiem częściowo chronionym.

Historia bobrów na ziemiach polskich

W Polsce, w średniowieczu bobry były rozpowszechnione na terenie całego kraju. Słowo bóbr było obecne w języku polskim już od XIII wieku. Bóbr stanowił obiekt szczególnej troski królów i książąt polskich. Na początku XI wieku Bolesław Chrobry zabronił polowania na bobry na podległych mu terenach łowieckich. Ustanowił urząd bobrowniczego, który sprawował opiekę nad bobrami żyjącymi na podległym mu obszarze. Królowie utrzymywali straż bobrowniczą i dbali o bobry, gdyż były one własnością królewską, ich eksploatacja — monopolem, a skóry miały wartość obiegową w handlu wymiennym. Podatki oraz kary płacono nawiązką skór bobrowych. W XIII wieku liczebność tych zwierząt zaczęła spadać.

„W ubiorach przodków naszych futra bobrowe były wysoko cenione i powszechnie przez możnych na kołnierze i kołpaki używane. Za doby Piastów był urząd bobrowniczego, do którego należała hodowla i opieka nad bobrami w obrębie ziem jego księcia. Dozorca żeremi, czyli miejsc w których bobry mieszkały gromadnie w swoich chatach, zwanych gonami, nazywał się bobrownikiem. Od osad takich bobrowników powstały istniejące dotąd nazwy podobne wsi i miasteczek. Ludzie ci uwalniani byli z pod władzy wojewodów, kasztelanów i innych, aby nie mieli przeszkód w spełnianiu swoich obowiązków, zależąc wyłącznie od króla lub książąt panujących. Czacki przytacza rejestr, podany w 1229 r. przez Jaśka z Makowaksięciu Konradowi mazowieckiemu, z którego widać, jak starannie prowadzona była hodowla bobrów na Mazowszu w XIII wieku, jak baczono na maść przy rozmnażaniu się bobrów, aby była jednakowa i ciemna. Gdzieś nad Narwią za Pułtuskiem było obliczonych 251 nigricini castores, z których wzięto na dwór książęcy 101, a na sprzedaż 50. Ogół dochodu z bobrów ks. Ziemowita mazow.wynosił w jednym roku na późniejszą monetę złp. 1300. Donosi także Jaśko bobrownik, że drzewa im klonowego wiele zostawił, którego będą miały zasób na przezimowanie. W Krakowskiem znane były żeremia bobrowe nad Nidą, w Wielkopolsce nad Notecią, w Lubelskiem nad Wieprzem, ale podobno najliczniejsze były na Podlasiu nad górną Narwią i Biebrzą, którą dawniej nazywano Bobrą od obfitości tych zwierząt” (Zygmunt Gloger – „Encyklopedja staropolska ilustrowana”).

Statuty litewskie z 1529 roku uwzględniały ochronę bobrów, wprowadzając zasady ochrony żeremi i samych zwierząt, a także ustanawiając kary za ich nieprzestrzeganie: „kiedy kto ma w czyjej ziemi bobrowe gony, ma prawo żądać, aby właściciel tego gruntu, ani sam, ani ludziom nie pozwalał podorać pole albo karczować sianożęć w odległości jednego rzucenia kija od tego żeremia”. Tak zdefiniowana ochrona obejmowała bobry aż do 1840 roku, ale nie ustanawiała ona żadnej kontroli nad odłowem. W 1881 roku Józef Łoziński, autor monografii bobra, napisał: ... czy i gdzie on dzisiaj u nas istnieje, nie wiadomo. Zdaje się, że należy do zwierząt zupełnie wytępionych, nigdzie bowiem o nim wzmianki nie znajdujemy. Mimo wczesnego wprowadzenia takich form ochrony bobry prawie wyginęły.

Budowa ciała

Bóbr europejski jest największym gryzoniem Eurazji. Głowa niemal bez zaznaczenia szyi przechodzi w masywny tułów o opływowym kształcie. Taka budowa ciała ułatwia pływanie i nurkowanie. Przednie łapy są chwytne, zaś tylne masywne i silne, zakończone palcami połączonymi błoną pławną. Małe oczywyposażone są w trzecią, przezroczystą powiekę, która zapewnia ochronę podczas nurkowania. Ogon jest duży, spłaszczony, pokryty zrogowaciałą łuską, spomiędzy której wyrastają rzadkie włosy. Pozwala on na sterowanie podczas pływania i stanowi naturalną podporę podczas pobytu na lądzie. Stanowi także naturalny magazyn tłuszczu i jest organem termoregulacyjnym organizmu.

Bóbr ma najwyższy wśród gryzoni stosunek masy mózgu do masy ciała, co ma swoje odzwierciedlenie w zachowaniu i zdolności do działania nie tylko instynktownego, ale także logicznego. Bobry potrafią skonstruować stopnie z gałęzi i mułu, by móc się wspiąć wyżej i sięgnąć do elementu wznoszonej konstrukcji lub pokonać przeszkodę. Inteligencja bobra jest porównywana do poziomu inteligencjiszczura.

W okolicy odbytu zlokalizowane są dwa gruczoły przyodbytowe (analne) oraz dwa worki strojowe (gruczoły prepucjalne). Mają one duże znaczenie w komunikacji zapachowej. Wydzielina gruczołów przyodbytowych pomaga we wzajemnym rozpoznawaniu się osobników, zaś strój bobrowy służy do oznaczania terytorium.

Przewód pokarmowy bobra jest ukształtowany w sposób typowy dla gryzoni. Bardzo duże jelito ślepe ma dwa razy większą pojemność niż żołądek. Jelito cienkie również osiąga znaczną długość, będąc sześciokrotnie dłuższe od wymiaru ciała.

Dymorfizm płciowy nie występuje. Zewnętrzne organy płciowe znajdują się wpseudokloace. Rozróżnienie płci możliwe jest tylko poprzez wymacanie kości prąciowej w pseudokloace, poprzez prześwietlenie RTG lub badania genetyczne.

Skóra bobra pokryta jest gęstym, miękkim i błyszczącym futrem. Włosy puchowe mają długość około 2 cm, zaś włosy okrywowe około 7 cm. Futro jest bardzo gęste – na jednym centymetrze kwadratowym skóry wyrasta 12–23 tys. włosów. Włosy okrywowe są węższe u nasady, a szersze przy końcu, dzięki czemu podczas nurkowania w futrze zostaje zamknięte powietrze, dzięki czemu bóbr zyskuje dodatkową warstwę izolacyjną i większą siłę wyporu.

Umaszczenie Castor fiber jest zróżnicowane – od czarnego, przez odcienie brązu, do jasnego. Ubarwienie ciemniejsze jest typowe dla północnych części zasięgu bobra europejskiego (Skandynawia, Syberia), jaśniejsze – dla południowych (Mongolia). Bóbr wiślany (C. f. vistulanus) należy do podgatunków o ciemnym ubarwieniu. W Polsce występują populacje, w których funkcjonują równolegle osobniki czarne i brązowe. Umaszczenie czarne jest cechą recesywną. Fakt, że w Polsce odsetek osobników czarnych jest wyraźnie większy, niż wynikałoby to ze statystycznych symulacji praw dziedziczenia, najprawdopodobniej wynika z długotrwałej selekcji prowadzonej przez myśliwych aż do XVIII wieku.

Przystosowanie do ziemnowodnego trybu życia

Bóbr posiada szereg cech morfologicznych, które ułatwiają mu prowadzenie ziemnowodnego trybu życia. Podczas nurkowania oczy są chronione dodatkową, przezroczystą powieką. Kanały uszne i nosowe są zamykane wówczas fałdami skórnymi, a otwór gębowy zamyka się szczelnie dzięki rozdwojonej górnej wardze i wyjątkowo szerokiej diastemie. Podczas pływania nos, oczy i uszy pozostają w jednej płaszczyźnie, która utrzymywana jest ponad powierzchnią wody.

Bóbr może przebywać pod wodą bez przerwy nawet do 15 minut, podczas gdy np.wydra tylko 2–3 minuty. Krwiobieg bobra potrafi skierować większą ilość krwi do mózgu, zmniejszając ilość kierowaną do obwodowych części ciała. Prawa komoraserca jest większa od komory lewej, dzięki czemu cyrkulacja krwi jest intensywniejsza w stosunkowo małym obiegu. Tętno zostaje obniżone podczas nurkowania. Bóbr zatrzymany pod wodą udusi się, ale nie wciągnie wody do płuc. Mięśnie bobra mają zwiększoną zawartość mioglobiny, złożonego białka globularnego biorącego udział w magazynowaniu tlenu.

Tryb życia

Bóbr europejski jest zwierzęciem ziemnowodnym, silnie terytorialnym, wiodącym nocny tryb życia. Jest rodzinny i zasadniczo monogamiczny. Zwykle na stanowisku żyje jedna rodzina, w skład której wchodzą rodzice i maksimum dwa pokolenia potomstwa – w sumie do 4–10 osobników. Sporadycznie napotyka się w jednym stanowisku funkcjonowanie większej kolonii rodzinnej. Terytorium pojedynczej rodziny obejmuje zwykle od 1 do 4 km długości cieku. Zagęszczenie stanowisk zależy od wielu czynników zewnętrznych, w tym lokalnych warunków żywieniowych i hydrologicznych oraz od presji człowieka. Podczas badań populacji bobrów w Szwecji stwierdzono zagęszczenie rzędu 0,20 stanowisk na 1 km², zaś na Suwalszczyźnie około 0,15 na 1 km². Bobry żerują zwykle w pasie do około 20 metrów od linii brzegowej, a jedynie sporadycznie zapuszczają się w głąb lądu na odległość kilkuset metrów.

Komunikacja

Bobry są zwierzętami socjalnymi o dobrze rozwiniętej umiejętności komunikacji. Często sygnałami bywają specjalne pozy lub sygnały dotykowe. Znaczenie socjalne ma siłowanie się członków rodziny, które towarzyszy wielu sytuacjom życiowym bobrów – także zalotom. Bobry łatwo porozumiewają się podczas zabiegów sanitarnych. Podczas toalety pomagają sobie wzajemnie i często zamieniają się rolami. Bóbr, który ociera się o bok drugiego osobnika lub kładzie łapki na jego karku, daje sygnał dominacji. Jeśli osobnik wzywany w ten sposób do podległości nie podda się, dochodzi do walki. Zaniepokojony bóbr przyjmuje też często charakterystyczną pozę. Unosi głowę po kątem 45°, otwiera pysk, ściąga dolną wargę ukazując siekacze, stroszy sierść i nieruchomieje. Bóbr spotykający człowieka staje do niego frontem, lekko przywiera do ziemi i bije ogonem o podłoże. Ogon służy bobrowi także do klaskania w powierzchnię wody, gdy zwierzę chce zaalarmować swych pobratymców o zbliżającym się zagrożeniu.

Higiena

Bóbr europejski stara się utrzymywać swoje futro w jak najlepszym stanie, bowiem zapewnia mu ono niezbędną ochronę i pozwala na przetrwanie. Bóbr po wyjściu na brzeg otrząsa się i strzepuje sporą ilość wody, po czym siada na zadzie i masuje brzuch powolnymi i systematycznymi ruchami obu łap. Czyści także przedramiona, uda i ogon. Okolice oczu i kąciki warg stara się oczyścić za pomocą pazura pierwszego palca. Do wyczesywania pozostałych partii ciała bobrowi służy rozdwojony pazur drugiego palca tylnej kończyny. Podczas zabiegów higienicznych futro jest lekko przygryzane. Wodoodporności zaś nabiera dzięki rozprowadzaniu wydzieliny gruczołów przyodbytowych.

Cykl życiowy

Samica C. fiber rodzi jeden raz w roku, średnio dwa młode w miocie, maksymalnie do sześciu (inne źródła mówią o większych maksymalnych miotach – nawet do 15 młodych). Okres intensywnego rozrodu przypada na lata między 3 a 10 rokiem życia zwierząt. Gody odbywają się w styczniu i lutym. Do kopulacji dochodzi w wodzie i trwa ona 0,5–3 minuty. W sytuacji, gdyby nie doszło do zapłodnienia samicy, ruja może się powtarzać nawet do 5 razy w czasie okresu godowego co 12–14 dni. Ciąża trwa 105–107 dni, a młode przychodzą na świat w maju lub czerwcu. Samica rodzi na siedząco i przednimi łapami pomaga młodym wyjść na świat. Bobry rodzą się pokryte gęstym, miękkim futrem i ważą ok. 500 g. Po porodzie samica troszczy się o to, by je dokładnie wylizać. Młode szybko rosną – w ciągu pierwszych dwóch miesięcy życia dobowy przyrost masy ciała wynosi 40–50 g. Po roku małe bobry mają już po około 8–13 kg, a po drugim roku życia ich masa ciała sięga 14 kg. Opiekę nad młodymi sprawują obydwoje rodzice oraz starsze rodzeństwo. Młode bobry dobrze pływają, ale chętnie korzystają z grzbietu lub ogona matki jako środka transportu. W pierwszym miesiącu życia bobry żywią się wyłącznie odżywczym, tłustym mlekiem matki. Śpią w nocy, a w dzień baraszkują. Po przejściu na pokarm stały zmianie ulega dobowy cykl ich aktywności. Chętniej śpią w ciągu dnia, aktywne są wieczorem.

Bóbr europejski żyje do około 30 lat. Włoski zoolog Giorgio Marcuzzi twierdzi, że bobry żyjące w ogrodach zoologicznych osiągają wiek 35–50 lat. Roczny przyrost populacji w Polsce wynosi od kilku do kilkunastu procent.

Cykl dobowy

Bobry wykazują aktywność w nocy. Szczyt aktywności dobowej przypada na porę między godziną 22 a 23 i stopniowo maleje ku porankowi. W ciągu dnia bobry spędzają czas w norach, gdzie śpią i odpoczywają.

Cykl roczny

Zimę bobry spędzają we wspólnej komorze nory lub żeremiu, dzięki czemu temperatura we wnętrzu rzadko spada poniżej –10°C. Zwykle jednak temperatura powietrza w norze podczas zimy nie spada poniżej 0°C. Bobry nie zapadają w sen zimowy. Zachowują dobowy cykl aktywności i po pokarm zwykle wybierają się nocą. Znalezione gałązki wciągają do nory, gdzie się posilają. Po godach i nadejściu cieplejszych dni aktywność bobrów wzrasta. Chętnie wychodzą wówczas na zewnątrz całymi rodzinami. Rozpoczyna się też tradycyjne znakowanie terenu.

Rodzina jest skoncentrowana w jednym miejscu do końca kwietnia. Po przyjściu na świat młodych bobry, które ukończyły trzy lata, stopniowo rozluźniają kontakt z wyjściową rodziną i ruszają w podróż – często na znaczne odległości – w poszukiwaniu dogodnych terenów i potencjalnych partnerów życiowych. Jest to okres intensywnego znakowania swoich terytoriów^.

Szczyty aktywności rocznej przypadają na wiosenny czas wychowywania nowo urodzonych potomków oraz na okres jesiennych przygotowań do zimy – gromadzenia pożywienia, budowy lub naprawy nor i żeremi. Wzmożone żerowanie i robienie zapasów zimowych rozpoczyna się między pierwszą a trzecią dekadą października.

Struktura społeczna

Struktura płciowa populacji bobrów jest bliska proporcji 1:1. W grupie 1015 odłowionych osobników badacze naliczyli 516 samic (50,84%) i 499 samców (49,16%).

Głos

Głos bobra europejskiego można usłyszeć bardzo rzadko. Stosunkowo najczęściej słyszanym przez człowieka dźwiękiem może być odgłos porównywany do kwilenia niemowlaka, który służy do porozumiewania się członków rodziny, lub syczenie, względnie sapanie, które jest używane jako dźwięk odstraszający wroga i sygnał ostrzegawczy. Badacze rozróżniają także kilkanaście innych dźwięków, ale część z nich wydawana jest w paśmie częstotliwości nierejestrowanej przez ludzkie ucho. Głosy wydawane przez bobry mogą być porównywane do odgłosów gwizdów, westchnień, pomruków, odgłosów sowy lub świni. Naukowcy łączą poszczególne odgłosy z konkretnymi zachowaniami socjalnymi. Wskazują między innymi na charakterystyczny okrzyk powitalny, który towarzyszy spotkaniom między bobrami po dłuższej przerwie. Badacze odnotowali jednak ten dźwięk wydawany przez bobry w niewoli, podczas spotkania ze swoimi opiekunami.

Dźwiękiem często stosowanym przez bobry jest także głośne klaskanie ogonem o lustro wody. Ostrzega on inne bobry o zbliżającym się niebezpieczeństwie i sygnalizuje intruzowi, że został zauważony.

Biologia wędrówek

Bobry żerują zwykle w pasie 20 metrów od brzegu cieku wodnego, ale podczas nocnych aktywności ruszają na badanie sąsiednich terenów. W ciągu nocy potrafią przepłynąć dystans 20 kilometrów. Dalsze podróże są typowe dla młodych bobrów wyruszających na poszukiwanie nowego stanowiska i partnera. Potrafią wówczas przebyć nawet kilkaset kilometrów.

W lecie można także zaobserwować okresowe migracje z miejsc, które są wprawdzie zasobne w pokarm, ale są także zbyt łatwo dostępne dla ludzi. Bobry odchowujące młode potomstwo wolą czasowo przenieść się na tereny trudno dostępne, np. bagienne. Jesienią wracają na miejsce, gdzie było łatwiej o pożywienie, i tam gromadzą już żer zimowy.

Powrót bobrów na ziemie polskie po II wojnie światowej

W połowie XX wieku pierwsze bobry pojawiły się w 1944 roku na stanowisku zlokalizowanym na obecnej granicy państwa na rzece Marycha koło Krasnopola. W norach przebywała wówczas jedna rodzina, licząca 8 osobników. Na początku lat 50. jedna rodzina bobrów zamieszkała na terenie Czarnej Hańczy w okolicyDworczyska. Pod koniec lat 50. bobry zbudowały żeremie w rezerwacie Stary Folwark u ujścia Czarnej Hańczy z jeziora Wigry. W tym samym czasie w okolicy niedalekiego przysiółka Zakąty nad Wigrami powstały dwa żeremia bobrów, a kolejna rodzina bobrów pojawiła się na brzegach jeziora Klonek. W 1962 roku powstał tam rezerwat przyrody „Ostoja bobrów Zakąty”.

W 1949 roku z inicjatywy zootechnika prof. Mieczysława Czai i zoologa prof.Augusta Dehnela dokonano pierwszych planowych reintrodukcji. Sprowadzono wówczas kilka par bobrów z Woroneża i wsiedlono je do starych kanałów Fortu Osowiec i uroczyska w górnym biegu Potoku Oliwskiego w Dolinie Radości wGdańsku. W 1953 roku bobry osiedliły się także na terenie jeziora Bobruczek (stanowiącego prywatną własność). W 1959 roku powstał rezerwat przyrody Bobruczek, który został wkrótce objęty ochroną ścisłą. W 1955 roku Rosjanie dokonali introdukcji 40 bobrów w zlewni rzeki Pregoła oraz 30 osobników na brzegach rzeki Szeszupa, a w rok później kilkanaście bobrów na terenie obecnej Białorusi, tuż przy granicy z Polską. Już po kilku latach odnotowano stałą migrację potomstwa tych zwierząt na teren Polski.

W konsekwencji dokonanych reintrodukcji i migracji bobrów z populacji w zlewni Pregoły, Niemna i Prypeci bóbr europejski rozszerzył zasięg występowania na obszar niemal całej Polski, z wyłączeniem wysokich gór – Tatr i Karkonoszy.

Dalsze przesiedlenia bobrów w drugiej połowie XX wieku

W późniejszych latach dokonywano licznych przesiedleń bobrów: na Nizinie Śląskiej, w Sudetach 220 zwierząt; na terenie Borów Dolnośląskich około 150 bobrów; ponadto na Pojezierzu Sławskim, Kaszubskim, w Borach Tucholskich, naPilicy w okolicy Zalewu Sulejowskiego, w Kotlinie Oświęcimskiej oraz na Dunajcuw okolicy Krościenka. Na terenie Bieszczadów i Beskidu Niskiego wsiedlono około 300 zwierząt, zaś w Kotlinie Sandomierskiej, na Roztoczu i na Wyżynie Lubelskiejponad 150 bobrów. W Bieszczadach program reintrodukcji bobra europejskiego rozpoczęto w 1992 roku. Plan przewidywał odtworzenie prawdopodobnego, historycznego zasięgu występowania gatunku na tym terenie.

W latach 1976–1986 na Suwalszczyźnie odłowiono 223 bobry, które zostały przesiedlone w górne dorzecze Wisły i Odry, w Karpaty i Sudety. 24 rodziny bobrów trafiły w dorzecze Warty i Noteci. Po krótkiej przerwie program reintrodukcji C. fiber wznowił Polski Związek Łowiecki, który w latach 1988–2003 odłowił i przesiedlił z terenów północno-wschodniej Polski ponad 1300 bobrów^[30].

Pożywienie

Bóbr europejski jest roślinożercą. Stare przekonania, że bobry polują na ryby, są nieprawdziwe. Bóbr może żywić się niemal wszystkimi dostępnymi częściami roślin przybrzeżnych i wodnych – łykiem drzew i krzewów (w tym często osiki i wierzby), gałązkami, roślinami zielnymi: trzciną, grążelami^[14]. Pełna lista zjadanych roślin jest długa i składa się z ponad 200 gatunków roślin zielnych i 100 drzewiastych, w praktyce jednak ta różnorodność jest ograniczona, bowiem bóbr żeruje w stosunkowo wąskim, bo zwykle około 20–metrowym pasie brzegowym. Od późnej wiosny do wczesnej jesieni bobry żywią się głównie roślinnością zielną. Od października, kiedy jej zaczyna brakować, zaczynają wybierać krzewy i drzewa liściaste. Ich fragmenty są także magazynowane na zimę. Bobry nie zjadają jednak samego drewna, ale korę drzew, liście, młode pędy, cienkie gałązki i łyko.

Spośród drzew lubią topolę, osikę i wierzby oraz – w nieco mniejszym stopniu – brzozę, leszczynę i inne drzewa liściaste. Po olszę czarną i szarą sięgają niechętnie.

Na terenach górskich bobry chętnie wybierają młode jesiony (Fraxinus excelsior),buki (Fagus silvatica), jawory (Acer pseudoplatanus) oraz drzewa twarde, np. dąb(Quercus sp.) i grab (Carpinus betulus). W siedliskach zlokalizowanych na terenach o wysokich zboczach, a także w terenach górskich zjadają elementywierzby białej (Salix alba) oraz wierzby iwa (S. caprea). Badacze stwierdzili także podgryzanie niektórych drzew owocowych – np. jabłoni. Bobry nie lubią sosny(Pinus sylvestris) i świerka (Picea abies).

Organizm bobra nie jest w stanie łatwo spożytkować całego przyjmowanego pokarmu, bowiem znaczną część pożywienia roślinnego stanowi celuloza. Dlatego bóbr stosuje cekotrofię, czyli specyficzną odmianę koprofagii. Wytwarza dwa rodzaje odchodów i zjada jeden z nich, ten w którym znajdują się składniki wstępnie przetworzone przez bakterie.

Wpływ budowli bobra na środowisko

Na świecie jedynie nieliczne gatunki, w tym człowiek i bóbr, potrafią przystosować środowisko do własnych potrzeb. W warunkach postępującego przekształcania środowiska przyrodniczego często zachodzi konflikt między nimi. Jednak o ile działalność człowieka bardzo rzadko jest korzystna dla przyrody, o tyle działalność bobrów może przywracać korzystne stosunki wodne, utrzymywać i zwiększaćróżnorodność biologiczną, ograniczać erozję, zwiększać tempo samooczyszczania się wód.

Do najbardziej charakterystycznych śladów funkcjonowania bobrów w środowisku należą budowane przez nie tamy. Mogą mieć prostą konstrukcję i występować jako pojedynczy próg wodny, ale możliwe jest także istnienie skomplikowanych konstrukcji, które układają się w kaskady. Bobry kontrolują na bieżąco stan budowli i szybko naprawiają ewentualne uszkodzenia. W okresach podwyższenia stanu wód bobry celowo rozszczelniają tamy, by odprowadzić nadmiar wody. Można więc powiedzieć, że bobry prowadzą zorganizowaną działalność inżynierską. Tamy bobrowe określane są przez biologów ewolucyjnych jako fenotyp rozszerzony.

Budowle hydrotechniczne wznoszone przez bobry zmieniają charakter cieku wodnego. Powstają nowe siedliska, zwiększa się retencja zlewni, a nawet zmieniają się parametry fizykochemiczne wody, bowiem stawy akumulują dużą ilość osadów. Działalność bobrów tworzy nowe środowisko, korzystne dla populacjibezkręgowców, ryb, płazów i flory. Tamy mogą także utrudniać wędrówki ryb w górę cieku, jednak naukowcy podkreślają, że działalność bobrów przynosi więcej korzyści dla rozwoju ichtiofauny, niż szkód w ich funkcjonowaniu. Z żeremibobrowych korzystają norki, tchórze, a nawet wydry. Liczebność bezkręgowcówbentosowych w stawach bobrowych jest niższa niż w ciekach, które dały im początek, ale ich obecność sprawia, że poniżej stawów jest wyższa, niż w odcinku powyżej nich. Okolice żeremi są też bogatsze pod tym względem, niż typowy litoraljeziorny. Rola tam bobrowych jako barier migracyjnych dla ryb jest obniżana zwłaszcza podczas wyższych stanów wody (np. po roztopach, gdy część ryb migruje), a same tamy są często rozszczelnione. Natomiast podczas niskich stanów wód stawy bobrowe stają się refugium dla organizmów wodnych.

Szkody w gospodarce człowieka

Szkody powodowane przez bobry w gospodarce człowieka można zgrupować w kilka zakresów:

• gospodarki rolnej – poprzez podtapianie terenów rolniczych po budowie tam i zabudowywaniu przepustów, zmiany ukształtowania cieków, niszczeniegrobli, niszczenie drzew owocowych, wykradanie zbiorów (buraki, marchew, kukurydza, kapusta), a także szkody powstałe na skutek zapadania się terenu nad norami;
• gospodarki leśnej – podtapianie terenów leśnych i dróg, ścinanie drzew;
• gospodarki wodnej – zabudowywanie rowów melioracyjnych i przepustów, naruszanie wałów przeciwpowodziowych;
• szlaków komunikacyjnych – blokowanie dróg i szlaków kolejowych na skutek zwalania drzew, oraz podkopywanie nasypów;
• linii energetycznych i teletechnicznych niszczonych przez zwalane drzewa.

Wrogowie

Naturalnymi wrogami bobra są wilki, rysie, niedźwiedzie, rosomaki i lisy. Zdarzają się przypadki zabicia małych bobrów przez wydry, norki, duże ryby drapieżne (na przykład przez szczupaka) oraz ptaki drapieżne. Wrogami bobrów są też wałęsające się psy, ale największym wrogiem dla bobrów pozostaje człowiek.

Siedlisko

O wyborze konkretnego siedliska decyduje głównie głębokość lokalnego zbiornika wodnego, ale także obfitość przydatnego na zimę żeru drzewnego. Bobry najczęściej wybierają na siedlisko brzegi rzek i jezior, bagna, wyrobiska potorfowe i pożwirowe. Wybierają zarówno bardzo małe cieki wodne, jak i duże rzeki. Chętnie zamieszkują tereny, w których dominują zespoły szuwarowe, turzycowe i zaroślowe porośnięte krzewiastymi wierzbami i brzozami. W terenach leśnych bobry lubią otoczenie brzóz i olszy.

Budowle: nory, tamy i żeremia

Bobry wykazują rzadko spotykane wśród zwierząt zdolności do wznoszenia budowli. Każde ich działanie w tym zakresie wiedzie ku zapewnieniu bezpieczeństwa i stabilizacji życia rodziny na danym terenie. Budowane tamy i kanały zapewniają stały poziom wód, zapewniają stałość schronienia i umożliwiają osiągnięcie zrównoważonego stanu, w którym przyrost masy roślin w danym stanowisku równoważy masę usuwaną przez bobry. Dlatego stanowiska bobrów mogą istnieć w tym samym miejscu przez dziesiątki czy setki lat. Naukowcy spierają się, czy działania budowlane bobrów wynikają jedynie z instynktu, czy też doświadczenia. Tak czy inaczej bobry są w stanie doprowadzić dany ciek wodny do takiego stanu, w którym zapewniony zostanie stały, podwyższony poziom wody, dzięki czemu wejścia do żeremi pozostają ukryte pod wodą i niewidoczne dla intruzów, a magazynowany żer zimowy pozostanie zatopiony. Bobry zaskakująco trafnie wybierają miejsce budowy tamy i uzyskują oczekiwany efekt piętrzenia wody przy stosunkowo małym wysiłku. W swoich pracach bobry uwzględniają więc ukształtowanie terenu i cieku wodnego. Zwykle wybierają miejsca, w których istnieje naturalne wypłycenie cieku, gdzie zwężenie lub na przykład kłody drewna przegradzają nurt wody^.

Nory

Najczęściej spotykanymi formami użytkowania siedliska są nory. Potwierdzają to badania naukowe przeprowadzone w dolinie Rodanu we Francji, oraz w latach osiemdziesiątych w Polsce. W Polsce zinwentaryzowano je w 51% zbadanych, zajmowanych stanowisk. Bobry drążą nory w stromych brzegach cieków wodnych lub dołów potorfowych. Istotnym warunkiem do ich tworzenia są małe wahania poziomu lustra wody. Wejścia są zwykle sytuowane pod powierzchnią wody, na głębokości która zapewnia że w porze zimowej nie zamarznie. Korytarz biegnie od wejścia ukosem w górę, gdzie zlokalizowana jest komora gniazdowa. Zazwyczaj jest ona ulokowana 30–70 cm powyżej górnej krawędzi wejścia, by zabezpieczyć przed zalaniem. Warstwa gruntu nad komorą musi być jednak wystarczająco gruba by zapewnić bezpieczeństwo. Jest to możliwe wtedy gdy brzeg jest dość wysoki – co najmniej 1,5 – 2 m powyżej wejścia. System nor jest strukturą znacznie rozbudowaną, wielopiętrową, wyposażoną w kilka komór gniazdowych. Łączna długość korytarzy może osiągać 50, ale znane są siedliska w których przekroczyła 100 lub nawet 200 m. Podwodne tunele mają w przekroju kształt owalny: szerokość osiąga 30–60 cm, a wysokość 20–35 cm.

Tamy

Do wykonania tamy bobry używają gałęzi, mułu, darni, kamieni i żwiru, ale w trudniejszym terenie wykorzystują niemal wyłącznie kamienie. W wybranym miejscu cieku bobry formują wał z dennego mułu i piasku, po czym umocowują na dnie gałęzie, które stanowią szkielet. Kładą je w kierunku zgodnym z przepływem wody lub wbijają w dno. Później kolejno układają gałęzie (poprzecznie), darń, muł oraz części roślin i warstwa po warstwie wznoszą budowlę ku zamierzonemu poziomowi. Gotowa tama zachowuje szczelność, a spiętrzona woda może przelewać się tylko wierzchem. Przy brzegu bobry budują małe kanały, przez które może być odprowadzany nadmiar wody. Zwykle jedna, główna tama chroni żeremia lub nory danej rodziny.

Wysokość tam waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu centymetrów. Największe budowle przy wysokości kilku metrów mogą mieć szerokość nawet kilkuset metrów. Tamy są bardzo trwałe. Wytrzymują napór wody i lodu. W wyniku budowy tamy powstają stawy o powierzchni od pół aż do kilkudziesięciu hektarów. Zmysł inżynierski bobrów pozwala także na zbudowanie na danym cieku całego systemu kaskadowego, który osłabia napór wody i umożliwia zalanie większego terenu.

W 2000 roku leśnicy odnotowali fakt zbudowania przez rodzinę bobrów w Beskidzie Niskim na odcinku rzeki o długości 1,2 km systemu tam o wysokości od kilkunastu centymetrów do 1,6 metra.

Żeremia

Populacje zamieszkujące tereny nizinne budują żeremia – domki. Zbudowane są z takich samych materiałów jak tamy. Budowa może być wykonania na dwa sposoby. W pierwszym praca zaczyna się od wykopania nory od dna cieku w miejscu, gdzie będzie podwodne wejście do komory, która zostanie wykopana w pasie brzegu i będzie zlokalizowana ponad poziomem wody. Na komorę zostają nakładane na przemian materiały: gałęzie, darń i muł. Budowla nabiera kształtu stożka. W drugim sposobie prace zaczynają się od wykopania od góry zagłębienia, które będzie przyszłą komorą, by później zabudować ją od góry na kształt kopca. Wyjście również jest wykopywane pod poziom wody. Żeremie może mieć wysokość 3 metrów, a średnica podstawy może dochodzić nawet do 20 m.

Ulepszanie i prace remontowe bobry prowadzą codziennie, natomiast jesienią prace są szczególnie intensywne. Mają wzmocnić i zabezpieczyć budowlę przed zimą. Na wiosnę trwają naprawy po zimie i remont żeremi przed narodzinami młodych.

Wnętrze żeremia zawiera jedną komorę, która jest zlokalizowana ponad poziomem wody. Od niej do góry wiedzie kanał wentylacyjny wykonany z luźnych gałęzi. Czasem – szczególnie w terenie o wysokich i stromych brzegach – żeremie może zawierać kilka pięter komór. Komora jest wysłana gałązkami, suchym materiałem roślinnym oraz wiórami z drewna. W dół od komory biegną korytarze kończące się wyjściem zlokalizowanym poniżej lustra wody. Łączna długość korytarzy może dochodzić do kilkudziesięciu metrów.

Ścinanie drzew

Bobry potrafią ścinać drzewa w sposób bardzo sprawny i przemyślany. Robią to, by uzyskać dostęp do delikatnych gałęzi, które mają cienką korę i mają wysoką wartość energetyczną. Równocześnie zdobywają gałęzie, które będą materiałem do wznoszenia budowli. Bobry potrafią ściąć nawet bardzo grube drzewa – o średnicy do 1 metra^[32].

Magazynowanie pożywienia

Bobry europejskie zbierają przed zimą karmę drzewną i magazynują ją w tratwach zatapianych pod wodą lub rzadziej w norach. Spiżarnie lokalizują w pobliżu wejścia do nory lub żeremia. W terenach górskich bobry zakładają magazyny w tych częściach cieków, gdzie mogą być zabezpieczone przez rwącą wodą. Spiżarnie są lokalizowane w zakolach rzek, a same tratwy mocowane do brzegu i dna. Bobry zamieszkujące rwące górskie rzeki mogą rezygnować z magazynowania pożywienia w formie zatapianych tratw. Składają wówczas zapasy w specjalnie przygotowanych norach. Fakt istnienia bobrzych magazynów na danym terenie ułatwia pracę leśnikom prowadzącym inwentaryzację populacji, bowiem są dowodem na to, że okoliczne nory lub żeremia są zamieszkane przez rodzinę bobrów.

Magazyny mają zwykle dość znaczne rozmiary. Na terenach nizinnych magazyn może zajmować od 5 do 19 m³, a zapasy w przeliczeniu na jednego bobra mogą zajmować od 1,1 do 4,5 m³. W terenach górskich, gdzie zimy są surowsze, odnotowano istnienie magazynów o wielkości 25 m³. Maksymalne napotkane spiżarnie rodziny bobrów zajmowały aż 70 m³.

Badając zawartość spiżarni, leśnicy stwierdzili, że sporadycznie oprócz karmy drzewnej bobry magazynują czasem także kłącza grążeli (Nuphar luteum) igrzybieni (Nymphaea alba). Bobry potrafią się łatwo przystosować do danego otoczenia. Na Pojezierzu Brodnickim nauczyły się, że mogą korzystać z sąsiedztwa plantacji buraka cukrowego, która funkcjonuje bezpośrednio przy ich bagnach. Jesienią do ich magazynów w norach trafiły buraki z 25 arów plantacji. Bobry z populacji bieszczadzkiej zabierały do spiżarni wałki wierzby ułożone w stosy przez robotników leśnych.

Zagrożenia i ochrona

W XIX wieku istniały już tylko wyspowe stanowiska bobrów we wschodniej części Polski. Zasadniczy kryzys liczebności bobrów na ziemiach polskich przypadł na lata 1850–1900. Jednak już w trzy lata od odzyskania niepodległości, w 1921 r., uznano bobra za gatunek ginący i wpisano go na listę zwierząt objętych całkowitą ochroną. Po II wojnie światowej na terenie Polski bóbr występował skrajnie nielicznie: podczas inwentaryzacji w 1950 roku wykazano zaledwie jedno naturalne stanowisko na terenie Suwalszczyzny – na rzece Marysze, dopływie Czarnej Hańczy. W roku 1949 wsiedlono pierwsze bobry sprowadzone ze Związku Radzieckiego do rzeki Biebrzy pod Osowcem. Kilka lat później zidentyfikowano nowe stanowiska bobra w dorzeczu Hańczy i na jeziorze Wigry. Przyjęto, że były to osobniki przybyłe z dorzecza Niemna na terenach Związku Radzieckiego. W 1958 roku szacowano, że w dorzeczu Czarnej Hańczy i w rejonie Wigier żyje już około 30 bobrów. W tym samym roku stwierdzono pierwsze żeremia bobrowe w Puszczy Białowieskiej, na rzece Narewce przy ujściu Hwoźnej. Pobudowały je osobniki przybyłe z białoruskiej części Puszczy. Trzecim rejonem naturalnej migracji bobrów były okolice Kanału Mazurskiego oraz dorzecze Węgorapy i jezioro Oświn, dokąd prawdopodobnie przybyły osobniki z dorzecza Pregoły. Dzięki ochronie prawnej i reintrodukcji gatunek występuje obecnie coraz liczniej.

Nadal jednak działania człowieka stanowią zagrożenie dla bobrów. Częste są przypadki kłusownictwa, które nierzadko prowadzi do wyniszczenia lokalnej populacji. Kłusownicy używają sieci lub wnyków ulokowanych w miejscach wślizgiwania się bobrów do wody. Pospolitymi działaniami wymierzonymi w bobry są akty niszczenia tam i żeremi oraz palenia ich, a także rozkopywania nor.

Ochrona prawna

W Polsce bóbr europejski był objęty ochroną gatunkową we współczesnym znaczeniu od 1952 roku. W 2001 roku, wprowadzając rozróżnienie na ochronę ścisłą i częściową zwierząt, ustalono, że bobra obejmuje ta druga forma. Na terenach o szczególnym nasileniu szkód ze strony bobrów dokonywane są odstrzały redukcyjne bądź odłów. W Finlandii, Szwecji, na Litwie, częściowo w Rosji przywrócono polowania na bobry.

Jenot

Jenot

(Nyctereutes procyonoides) – gatunek drapieżnego ssaka należącego do rodziny psowatych (Canidae). Jest jedynym przedstawicielem rodzaju Nyctereutes.

Opis

Długość ciała 49-70 cm, długość ogona 13-20 cm, masa ciała 5,5-9 kg. Futro puszyste o szarym zabarwieniu, z ciemną pręgą wzdłuż grzbietu. Bardzo charakterystyczne są odstające pasma włosów po bokach głowy – bokobrody. Pysk czarny. Z wyglądu przypomina szopa pracza, ale jenot ma ledwo przylegające do futra uszy i bardziej puszyste futro.

Występowanie

Występuje w Azji i Europie, choć jego pierwotnym obszarem występowania był Daleki Wschód. W Polsce występuje od stosunkowo niedawna. W 1939 roku został sprowadzony do europejskiej części Związku Radzieckiego ze względu na swoje wartościowe futro- został zaaklimatyzowany na Ukrainie, Białorusi i Litwie. Stąd samorzutnie rozprzestrzenił się po Europie. Obecnie spotykany również w Skandynawii, Rumunii i Niemczech.

W Polsce zanotowano jego obecność w środowisku naturalnym po raz pierwszy w roku 1955 w Puszczy Białowieskiej. Występuje na terenie całego kraju, najliczniej w północno-wschodnich województwach.

Biotop

Występuje przede wszystkim w dużych lasach i różnego rodzaju mniejszych zadrzewieniach. Lubi przebywać w pobliżu wody.

Tryb życia

Jest drapieżnikiem, ale dużą część jego pożywienia stanowią też rośliny. Poluje głównie nocą. Głównymi ofiarami jego polowań są drobne gryzonie oraz jaja i pisklęta ptaków gniazdujących na ziemi. Nie gardzi także drobniejszą zdobyczą: ślimakami, owadami, skorupiakami i drobnymi kręgowcami. W dzień ukrywa się w norach. Rzadko jednak kopie je sam, przeważnie wykorzystuje nory wykopane przez borsuka lub lisa. Czasami kryje się w dziuplach drzew.

Rozród

Ciąża trwa od 59 do 64 dni. Samica rodzi 5-7 młodych (w kwietniu lub w maju). Przez dwa miesiące odżywiają się mlekiem matki, następnie stopniowo przechodzą na inny pokarm. Towarzyszą matce aż do jesieni. Dojrzewają płciowo w 9-11 miesiącu życia.

Samiec opiekuje się młodymi wraz z samicą.

Ochrona

Jest zwierzęciem łownym bez okresu ochronnego. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dn. 22.09.2009 r. na jenota polować można przez cały rok.

Kuna leśna

Kuna leśna - tumak

(Martes martes) – gatunek niewielkiego ssaka drapieżnego z rodziny łasicowatych. Występuje w całej niemal Europie oraz w Azji, aż po Iran i zachodnią Syberię. W Polsce występuje, choć niezbyt licznie, na całym obszarze kraju, a zasięg jej występowania często pokrywa się z występowaniem kuny domowej.

Wygląd

Podobnie jak większość małych łasicowatych charakteryzuje się długim giętkim ciałem i krótkimi nogami. Sierść jednolicie ciemnobrązowa (łapy i ogon w podobnym kolorze co grzbiet). Strona brzuszna jaśniejsza; na szyi kremowa lub żółtawa plama - nie rozwidlona - co pozwala ją łatwo odróżnić od jej bliskiej krewniaczki kuny domowej. Opuszki palców i stóp owłosione. Pysk wąski, nos czarny.

Rozmiary

• długość ciała: średnio 40–53 cm
• długość ogona: 22–28 cm
• masa ciała: 0,8–1,5 kg (samice), 1,2–1,8 kg (samce)

Biotop

Tumaki występują zarówno lasach liściastych, iglastych jak i mieszanych. Preferują gęste, stare lasy ponad młode i jasne. Kuny często wybierają obszary, gdzie korony drzew są zamknięte. Widuje się je jednak również poza lasami. Na przykład na wyspie Minorka żyją one w każdym typie środowiska - jest to prawdopodobnie spowodowane brakiem wrogów naturalnych. Podobnie w Szkocji, kuny są spotykane w między innymi młodych lasach, na łąkach czy trawiastych wrzosowiskach.

Tryb życia i pożywienie

Kuna leśna jest najbardziej aktywna nocą oraz wieczorem, choć czasem również w dzień. Jako kryjówki wybierają najczęściej dziuple w drzewach, przy czym każdy osobnik ma kilka gniazd na swoim terytorium. Opuszczone ptasie gniazda, norki wiewiórek oraz szczeliny skalne są często używane w razie niebezpieczeństwa. Kiedy temperatura spada, kuny wolą spać pod powierzchnią ziemi. Tumaki są samotnikami, poza okresem, kiedy wychowują młode. Terytoria samców są większe niż samic. Areały osobnicze samic nie pokrywają się, podczas gdy areały samców i samic - tak. Zależnie od miejsca występowania wielkość terytorium wynosi około 3-20 km kwadratowych u samców oraz 1,5-6,5 km kwadratowych u samic. Wielkości areału osobniczego zmienia się zależnie od pory roku (zmniejsza się zimą). Terytoria są znaczone wydzieliną z gruczołów okołoodbytowych. Młode komunikują się z matką za pomocą ćwierkania. Jest to zwierzę wszystkożerne, poluje nocą. Na jego dietę składają się głównie małe ssaki (wiewiórki i gryzonie, szczególnie nornice), ptaki, owady, padlina, żaby, węże, ślimaki, owoce (kiedy jagody są dostępne stanowią nawet 30% spożywanego jedzenia). W Szkocji często do tego jadłospisu dochodzą kraby, szkarłupnie i skorupiaki. Latem i jesienią jedzenie jest gromadzone.

Rozród

Krycie odbywa się w lipcu i sierpniu. Ciąża przedłużona trwa nawet 9 miesięcy, ale faktyczny rozwój potomstwa odbywa się w ciągu drugiej połowy ciąży. Młode rodzą się ślepe, głuche, bezzębne, nie pokryte futrem w maju, w liczbie od 2 do 7, o wadze około 30 gramów. Otwierają oczy w wieku ok. 7 dni. Ssą mleko ok. 3 miesięcy i zaczynają jeść pokarm mięsny około 34–38 dnia. Na jesieni odchodzą od rodziców i usamodzielniają się, choć często zostają jeszcze pewien czas na ich terytorium. Kuny mogą odbyć gody już ich pierwszego lata, w wieku 14 miesięcy, zazwyczaj jednak krycie odkładane jest dwa, a nawet trzy lata. W niewoli większość samców nie może się rozmnażać nawet do 27 miesiąca ich życia, co może być spowodowane stresem.

Ciekawym zachowaniem jest tak zwana fałszywa ruja, która występuje późną zimą. Zwiększa się wtedy tolerancja pomiędzy samcami i samicami oraz agresja pomiędzy osobnikami tej samej płci, częstotliwość znakowania terytorium oraz poziom hormonów. Niegdyś sądzono, że jest to okres godów, jednak okazało się, że kuny nie parzą się przed latem. Ponieważ przed tym okresem młode, które osiągnęły samodzielność nie są wyganiane z terytoriów, możliwe, że właśnie wtedy to następuje, by nie zagrażały one kolejnemu miotowi.

Długość życia

Na wolności średnio 8–10 lat, w niewoli – do 15. Jej naturalnymi wrogami są: wilk, pies i lis.

Status

W niektórych krajach pod ochroną, w innych zwierzę łowne, bywa też tępiona jako szkodnik. Okres polowań w Polsce: 1 września - 31 marca

.

Skontaktuj się z nami

mail: kontakt@kontakt.pl

tel. 601 234 567 

Ul. Uliczna 25

Warszawa 02-200

Lorem ipsum dolor

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. In facilisis lorem commodo, tincidunt tortor luctus, porttitor neque. Fusce nisl massa, lobortis at diam vel

Koło Łowieckie „Kuropatwa” w Żołyni 

ul. Białobrzeska 510

37-110 Żołynia

tel.: +48 606 571 610

e-mail: KuropatwaZolynia@onet.pl

NIP: 815-14-06-796
Regon: 690 460 980

Numer konta bankowego:
80 1240 2643 1111 0010 9809 7684